Վասիլի Կանդինսկի

Ժան Տարդյե

ԿԱՆԴԻՆՍԿԻ

Այդ օրիֆլամները1, այդ ծովաստղերը, այդ դրոշմանշանները կապուտակ կամ ոսկե դաշտում, գունավոր անկյունագծերն ու լանջագոտիները, այդ գալարաձեւ մանրէները, այդ թափանցող զարդարանքները, այդ նրբին, այդ կենդանի օդաքարերը, որ նշմարվում են, որպեսզի մեկեն անհետեն ներքին տեսողության երկնակամարում, երբ տրորում ես կոպդ կամ քնի մեջ ես թաղվում, որից էլ նրանք հայտնվում են, բայց ո՞ւր, ասացեք խնդրեմ, ո՞ւր են նրանք կորչում հետո:

Ի՞նչ են դրանք` մեզ համապատասխան մեծացված աշխարհների պրոյեկցիա՞ն, թաքչած միկրոսկոպիկ անեզրության մեջ: Կամ, ընդհակառակը, փոքրացված ըստ մեր չափի մոլորված Ծիր Կաթիննե՞ր: Եթե դրանք չեն պատկանում պատճառների աշխարհին, ապա, գուցե թե, դրանք ինչ-որ բնության հետեւանքներ են, որ անհրաժեշտաբար միջնորդավորում են տարբեր կառուցաձեւերը, որպեսզի, ասես աշխարհով մեկ սփռված սիմվոլներ, որ միավորվում են հայացքի հալքանոթում` երկրի մակերեսը քերող երկնաքար, որ հանգիստ չի տալիս ակնագնդին…

Որպեսզի գետնով չտանք մեր արժանապատվությունը, ես գերադասում եմ մտածել, որ այդ պատկերներում բնազդաբար իրեն դրսեւորում է փնտրելու տենչն ու քո մեջ գտնելու ինքնաբավ նշանները, որոնք թույլատրում են համադրել մեր իրականությունը նրան, որ անասելի է ու խղճուկ «իրականության» տրորված ճանապարհներից հեռու է ընկած:

Ի՞նչ է արձագանքվում նվագախմբի հնչյուններում: Քամի՞ն, ծո՞վը, գազանների կլա՞նչը: Ամեն դեպքում դրանք սոսկ արձագանքներ են: Ոչնչից ծնվող երաժշտության հնչյունների` բացառապես իրերի մունջ դյութանքը պատմելու մեր ունակությունից, հենց դրան են արձագանքում այդ անսովոր, փորագրովի, ատամնավոր, դրոշմված, էմալի մեջ ագուցված, գունազարդված ու լաքածածկ մանրուքները, որոնք ձայնածում են, բախվում, մասամբ ծածկում են միմյանց, ընկնում են, բաժանվում, փախչում, եւ, ի վերջո, միմյանցից զատվում, ինչպես համաստեղությունները երկնի կապույտ ձյան մեջ: Նրանց գծանկարն ու պարարվեստն անառարկելի են, քանզի ամենայն նմանություն այստեղ բացառված է:

Նրանք սահում են աշխարհի եւ մեր միջեւ: Երբ մենք հոգնում ենք անձեւությունից, նրանք մեր երազների աղոտ մշուշներին հակադրում են ամուր նեցուկներ ու հստակ ոլորագծեր: Սակայն նրանք, ըստ բնորոշման եւ միշտ, այստեղ չեն: Նրանք դակում են մեր երեւակայական տոմսն անվերջանալի մեկնումի ստուգված զարդանախշով:

1 Օրիֆլամա (ֆր. Oriflamme)լատ. Aurum-ոսկի, flamma-բոց, հուր:

Վասիլի Կանդինսկի

ԱՐՁԱԿ ԲԱՆԱՍՏԵՂԾՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

Հայացք

Ինչո՞ւ ես նայում դու ինձ ճերմակ վարագույրի միջով: Ես չեմ կանչել քեզ, ես չեմ խնդրել քեզ ճերմակ վարագույրի միջով նայել ինձ: Ինչո՞ւ է այն թաքցնում դեմքը քո ինձանից: Ինչո՞ւ ես չեմ տեսնում դեմքը քո ճերմակ վարագույրի ետեւում: Մի նայիր ինձ ճերմակ վարագույրի միջով: Ես չեմ կանչել քեզ: Ես չեմ խնդրել քեզ: Փակ կոպերիս միջով ես տեսնում եմ, թե ինչպես ես դու նայում ինձ, թե ինչու ես դու նայում ինձ ճերմակ վարագույրի միջով: Ես կքաշեմ ճերմակ վարագույրն ու կտեսնեմ դեմքը քո, իսկ դու իմը չես տեսնի: Ինչո՞ւ ես չեմ կարող քաշել ճերմակ վարագույրը: Ինչո՞ւ է այն թաքցնում դեմքը քո ինձանից:

Գարուն

Ջահել լուսինն արեւմուտքում է: Եղջյուրի երախում նրա աստղն է… Նեղ բարձր սեւ տունը: Լուսավորված-դեղին երեք պատուհան: Երեք պատուհան:

2

Դեղին պայծառության վրա դժգույն-երկնագույն բծեր: Դժգույն-երկնագույն բծերն էին միայն կուրացնում իմ աչքերը: Աչքերս ցավում էին: Ինչո՞ւ ոչ ոք չէր տեսնում դժգույն-երկնագույն բծերը դեղին պայծառության վրա:

3

Իջեցրու ձեռքը քո եռման ջրի մեջ: Ավելի լավ է մատները քո երգեն ցավի մասին:

Երգ 1

Ահա մի մարդ
Նստած շրջանակում
Նեղության:
Գոհ է նա:
Նա առանց ականջների եւ
Ճիշտ նույնպես առանց աչքերի:
Եվ արեւագնդի
Կարմիր հնչյունը
Նրան չի հասնի:
Այն ինչ ընկել է,
Դարձյալ կկանգնի
Այն ինչ լռել է,
Կերգի:
Եվ մարդուն
Առանց ականջների
Եվ ճիշտ նույնպես առանց աչքերի-
Այն արեւագնդի
Կարմիր հնչյունը
Արդեն կհասնի:

Վաղ գարուն

Տղամարդը փողոցում հանեց իր գլխարկը: Ես տեսա ալեխառն, կոպիտ, հերաբաժանի համար բուսայուղ քսած աջ ու ձախ արած մազերը:

Մի այլ տղամարդ հանեց գլխարկը: Ես տեսա մեծ վարդագույն, բավական յուղոտ ճաղատը` կապտավուն ցոլքով:

Տղամարդիկ նայեցին միմյանց, իրար ցուցադրեցին իրենց ծուռ-մոխրավուն-դեղնավուն պլոմբները:
Ճերմակ փրփուրը

Դու, վայրի փրփուր ես:
Դու, անպետք խխունջ ես,
որն ինձ չի սիրում:
Անվերջանալի զինվորական քայլերի
դատարկ մնջանքը, որն այստեղ
ես չեմ լսում:
Դուք, չորս քառակուսի պատուհաններ`
կենտրոնի խաչով:
Դուք, դատարկ դահլիճների
պատուհաններ`
ճերմակ պատի, որին ոչ ոք չի հենվել:
Դուք, պերճախոս պատուհաններ`
անլսելի հոգոցներով:
Դուք ցուցադրում եք ինձ ձեր
սառնությունը:
Դուք արարված եք ոչ ինձ համար:
Դու, առարկայական սոսինձ ես:
Դու, մտազբաղ ծիծառ ես,
որն ինձ չի սիրում:
Գլորվող անիվների ինքն իրենով
տարված լռությունը, որը որսի է
ելել պատկերների ետեւից եւ
ստեղծում է դրանք:
Դուք, հազարավոր քարեր, որ դարսվածու
մուրճով կոկված եք ոչ ինձ համար:
Դուք, պահում եք ոտքերն իմ
գերության մեջ:
Դուք փոքր եք, պինդ ու մոխրագույն:
Ո՞վ է ուժ պարգեւել ձեզ ցուցադրելու ինձ
շողշողացող ոսկին:
Դու, պերճախոս ոսկի ես:
Դու սպասում ես ինձ:
Դու ցույց ես տալիս ինձ քո ջերմությունը:
Դու արարված ես ինձ համար:
Դու, հոգեւոր սոսինձ ես:

Անտառում

Անտառն ավելի ու ավելի խիտ էր դառնում: Կարմիր բներն՝ ավելի հաստ: Կանաչ տերեւներն՝ ավելի ծանր: Թփերն՝ ավելի փարթամ: Սունկերն՝ ավելի բազմաքանակ: Ի վերջո, ստիպված էի քայլել հենց սունկերի վրայով: Մարդու համար ավելի դժվար էր ճեղքել-անցնելով գնալը` այլ ոչ թե սպրդելով: Սակայն նա քայլում էր եւ ավելի ու ավելի արագ կրկնում էր միեւնույն նախադասությունը.

– Սպիները բուժվում են,

Գույները՝ կենդանանում:

Ձախից եւ փոքր-ինչ նրանից հետ ընկած մի կին էր քայլում: Ամեն անգամ, երբ մարդն արտասանում էր իր նախադասությունը, կինն ասում էր շատ համոզիչ եւ ուժեղ շեշտելով «ծ»-ն.

– Ծծայրահեղ, գործծծնական է:

Ավելի ուշ ես կգտնեմ քեզ խորին բարձունքում: Այնտեղ, ուր հարթը ծակում է: Այնտեղ, ուր կղզին չի կտրում: Դու բռնել ես մատանին ձախ ձեռքիդ: Ես բռնել եմ մատանին աջ ձեռքիս: Ոչ ոք չի տեսնում շղթան: Բայց այդ մատանիները` շղթայի ծայրի օղակներն են:

Ո՞ւր է ընթանում «նոր» արվեստը

Համաշխարհային հռչակ ունեցող մեծ գիտնական Վիրխովն ասել է. «Ես հազարավոր դիակներ եմ հերձել, եւ չի պատահել, որ հոգի տեսնեմ»: Մեծ մարդիկ միշտ արտահայտում են իրենց դարաշրջանը: Եվ ահա մեծ մարդն ակամա արտահայտեց իր այդ մակերեսային եւ թեթեւամիտ խոսքերով տասնիներորդ դարի ողջ մակերեսայնությունն ու թեթեւամտությունը:

Մատերիայի աստվածացման այդ դարաշրջանում գոյող էր ճանաչվում սոսկ մարմնականը, մարմնական «աչքերով» տեսանելին: Այդտեղ ինքնըստինքյան հոգին լուծարքվեց: Ինքնըստինքյան երկինքը պարպվեց: Ինքնըստինքյան պարզվեց, որ «մեկ անգամ տրվող» կյանքը ամենից առաջ պետք է հաճելի լինի: Նույնիսկ «առ մերձավորը սիրո» մնացած պաշարը, որ ալտրուիզմ է կոչվում եւ հավասարեցվել էր վերադարձվող եսասիրությանը, նպատակադրվել էր ոչ միայն իրեն, այլ նաեւ ուրիշին (կամ առավելապես ուրիշին) հնարավորինս մեծ քանակությամբ նյութական բարիքներ պարգեւել: Այս կամ այն կերպ նյութական բարիքների կուտակումն իր համար դարձավ մարդկանց մեծամասնության համար կենաց միակ նպատակը: Այդ բարիքների առավելագույն կուտակումն էներգիայի նվազագույն վատնումով (տնտեսական գիտության սկզբունքը) դարձավ մարդկային կյանքի եւ գործունեության իդեալը: Այն ամենը, որ հանգեցնում էր այդ նպատակին, եւ, ուրեմն, ամենայն «հարմարավետությունը» դարձավ ամենաարժեքավորը: Լավագույն ուղեղները, ուժեղագույն տաղանդները, հերոսական խառնվածքներն առանց երկմտելու նետվեցին կենաց այդ կողմը, քանզի մյուսն անտեսանելի էր դարձել: ՈՒրիշը չկար:

Այն կար: Սակայն այն ծորում էր հանց նվազած առվակ, որ խլանում էր մոլեգին հոսքի դղրդյունից: Եվ այդ առվակի ձայնը ոչ միայն չէին ուզում, այլեւ չէին կարող լսել դղրդյունից խլացած մարդիկ: Ամեն ինչ դրվել էր մատերիայի ոտքերի առաջ: Նաեւ արվեստը: Նրանում թագավորում եւ իշխում էր ռեալիզմը (որը Ռուսաստանում արտահայտվեց «պերեդվիժնիկների» շարժմամբ):

Ահա թե ինչու ամենքին անտեսանելի լռելյայն ստեղծագործող նկարիչները ճշմարիտ արվեստի, որը հավերժական է ու երբեք չի ընդհատվում, ամենքի համար աննկատ, հավերժական շղթայի նոր օղակի սկիզբը դրեցին, այն օղակի, որն այժմ այդպես հանկարծահաս թափվեց մինչեւ այժմ բարեհաջող ռեալիստների ու նրանց հասարակության գլխին: Չճանաչված, միայնակ, հերոսաբար ապրեցին այդպես իրենց կյանքը քաղաքներից փախած եւ լեռնային բարձունքներում կորած Սեգանտինին, հարազատ Շվեյցարիայից փախած Բյոքլինը, հարազատ Ֆրանսիայից փախած Գոգենը, գավառում թաքնված Վան Գոգն ու հանճարեղ Սեզանը: Դա արվում էր անդորրության մեջ, մոռացության մատնված եւ թաքչած իր խորքերում:

Իսկ արտաքուստ, քանի գնում, այնքան ավելի մոռացվում, կորչում էր կենաց ներքին արժեքը: Եվ այդ պատճառով հենց որ մարդ կորցնում էր այդ արտաքին արժեքը, ապա անմիջապես հայտնվում էր դատարկ տեղի առջեւ: Եվ քանի որ արտաքին արժեքն անկայուն է եւ հեշտությամբ է սպրդում, ապա հիասթափվածների, հուսահատվածների գնդերն աճում էին: Եվ նրանց վայնասունը միանում էր դեռեւս կյանքից չթունավորվածների ու դեռ նոր նրան նախապատրաստվող շփոթահար հարցին` ո՞րն է կյանքի իմաստը: Ո՞րն է կյանքի իմաստը:

Եվ շրջապատող լռությունը պատասխանում էր` կենաց նպատակ չկա:

Խավարը խտանում էր, շունչը կտրվում էր, ելքերը խցանվում էին:

Իսկ չճանաչված հոգին ցավում էր:

Փակ դռների վրա ձեռքերը ջարդոտած անհույս մարդիկ հենց նույն ձեռքերով իրենց խեղդում էին` կյանքն արժեք չունի:

Եվ հորդեց բռնությունների, վիրավորանքների, պատերազմների, սպանությունների, ինքնասպանությունների մոլեգնած գետը։

Այժմ դեռեւս դանդաղ, յուղաներկի լայն բծի պես տարածվում է ժողովրդի շերտից շերտ սփռվող ու հենց նրա խորքերն ընթացող անհավատությունն ու մատերիալիզմը: Եվ դեռ երկար կտարածվի:

Այսպիսի մռայլ շրջաններում արվեստը համարյա ոչ մեկին պետք չէ, այլ պետք է միայն նրա ծառայողական դերը, լոկ նրա լակեյական ծառայությունները: Մինչեւ ուղնուծուծը մատերիալիզմով ներթափանցված արվեստագետներն իրենք մոռանում են իրենց կոչման մասին, ստրկաբար հասարակությանը հարցնելով` «Ի՞նչ եք կամենում»: «Սրբազան արվեստին ծառայելը» դառնում է զավեշտալի արտահայտություն: «Պատվիրված է դիմանկար, այդ էլ նկարիր` ես ի՞նչ գործ ունեմ քո գեղանկարչության հետ»,- ասում է ինքնավստահ պատվիրատուն մեծավաստակ նկարչին: «Դու ինձ բնանկարի մեջ բնօրինակը տուր,- ասում է ամենազոր գնորդը` եթե թուփ է, թող թուփ էլ լինի: Ես ի՞նչ գործ ունեմ քո գեղանկարչության հետ»: Եվ նկարիչը ջանում էր ու հաճոյանում: Մարգարեից ու առաջնորդից նա վերածվեց թութակի եւ ստրուկի: Ռեպինի նկարի առաջ կանայք ուշաթափվում էին, իսկ տղամարդկանց սիրտը խառնում էր, այնքան լավն ու կենդանի էր արյունը, որ հոսում եւ խտանում էր գուղձերով նրա՝ «Իվան Ահեղը որդուն սպանելիս» նկարում. «Ես ի՞նչ գործ ունեմ գեղանկարչության հետ,- ասես ասում էր հենց ինքը՝ Ռեպինը,- ինձ պետք է, որ արյունը հոսի, ու արյան հոտ փչի»: Գեղանկարչության մեջ առավել նրբին նյութ էր սոսկ «տրամադրությունը», տրտմության անհագուրդ կարոտի երգեցողությունը: Հենց այդ գեղանկարչությունը (մեծ ռուս գրականության հանգույն) արտահայտում էր փակ դռների հուսահատությունը: Ինչպես չեխովյան գործերում, այնպես էլ Լեւիտանի` ապրում եւ վերարտադրվում էր սառնորակ-կպչուն, անփույթ, խեղդող մուժի անելանելի սարսափելի մթնոլորտը: Այդպիսի ստեղծագործություններում արվեստն իրագործում է լոկ իր առաքելության կեսը:

Յուրաքանչյուր դարաշրջանի արվեստ, ծնվելով նրանից, առաջին հերթին նրա արտացոլքն է: Այն` հոգեւոր հայելին է:

Երկրորդ, ամենայն արվեստ իր մեջ կրում է գալիքի սաղմերը, արթնացնելով կամ լռած, կամ դեռեւս երբեք չհնչած հոգու լարերը: Այն` գալիքի կանխատեսողն ու առաջնորդն է:

Ահա այս երկրորդ տարրն էլ բացակայում էր «տրամադրության» ստեղծագործություններում: Եվ այդ պատճառով այդ արվեստը պռատ է եւ անցողիկ: Սաղմնապես հենց գերազանցապես այդ տարրն էլ ապրում էր արեւմտաեվրոպական արվեստում (իմպրեսիոնիզմ) եւ միայն թեթեւակի էր մտնում այն «Արվեստի աշխարհի» շրջանի ռուս նկարիչների ստեղծագործության մեջ (հատկապես մոսկվացիների): Ժխտելով ամենայն նյութական-իրական բովանդակությունը, այդպիսի արվեստագետները չէին տեսնում եւ չէին կարող գտնել այլ «բովանդակություն» (աննյութական, եւ միայն արվեստին ներհատուկ ու միայն նրանում արտահայտվող) եւ այդ պատճառով ամենայն բովանդակություն ազդարարեցին ոչ գեղարվեստական ու արվեստին թշնամի: Արվեստը նպատակ չունի, ասում էին նրանք, նա ինքնին նպատակ է: Lգart pour Lգart (արվեստը արվեստի համար):

Եվ արդեն այդ հայտարարության մեջ կար մատերիայից փրկության արվեստի ազատագրման սաղմը, քանի որ արվեստն ինքնավար է, ուրեմն, այն պետք է խորանա ինքն իր մեջ եւ ամենից առաջ զբաղվի իրենով եւ իր միջոցներով:

Արվեստը կարծես թե հեռանում է կյանքից (երեւութականորեն) եւ դիմում է իր զինանոցին: Այստեղ, այդ ասես մոռացված զինանոցում, նա գտնում է իր արտահայտչամիջոցները, այնպիսի տիտանական

ուժով, այնպիսի հոգեւոր հնչեղությամբ օժտված, ինչը չես գտնի ոչ մի այլ բնագավառում:

Ամենածայրահեղ ռեալիստներից մեկի` Էմիլ Զոլայի հետ միաժամանակ, հենց նույն ֆրանսերենով իր առաջին գործերն էր գրում Մ. Մետերլինկը: Նա մի հարվածով արմատախիլ արեց գործողությունը, նյութական Ռուգոնների միջավայրից, եւ զգացմունքի մարմնավորումը փոխադրեց ցնորական սխեմատիկ Գիլմարների եւ Մալենների արքայություն: Նրա մարդիկ եթերում մարմնավորված զգացողություններ են: Այդ այլ միջավայրի համար պետք եղան, անշուշտ, եւ արտահայտման այլ միջոցներ, այսինքն, զուտ գեղարվեստական արտահայտչամիջոցներ: Բառը: Մետերլինկը բառի արտաքին նշանակությունից զատ՝ ունկ դրեց նրա ներքին հնչողությանը: «Պարզապես ինքնին հնչող բառը նրա մեջ խորանալիս ձեռք է բերում ինչ-որ առանձնահատուկ, անհաղորդելի, բայց որոշակի հնչյուն: Մազեր: Ծառ: Երկինք: Եվ ահա Մետերլինկը կառուցում է իր «Serres Chaudes»-ը («Ջերմոցները») այդ հնչողությամբ: Նա ասես ուսանում է երաժշտությունից, նրանից փոխառելով նրա հուժկու միջոցը` կրկնությունը (օրինակ, երկխոսությունները): «Նոր» գրականության ընդարձակ մի շարժում, որը շատ մեծատաղանդ ներկայացուցիչներ ունի Ռուսաստանում, որն այդ ակունքի տրամաբանական եւ օրգանական զարգացումն է: Նա, ով «չի հասկանում» այդ շարժումը, թող հիշի, որ խոսքն ասես կենդանի էակ լինի, որ շողարձակում է իր հոգեւոր բույրը: Այդ բույրի շնչառումը հոգով գրականության «ընկալման» պայմանն է:

Ռ. Վագները նույն կերպ սկսեց գործածել իր արվեստի միջոցը` ձայնը: Նրա օպերայի հերոսն արտահայտվում է ոչ միայն նյութական ձեւով, այլ նաեւ հնչյունով` լեյտմոտիվ: Այդ հնչյունն ասես հոգեւոր բույր է, որ շրջապատում եւ արտահայտում է հերոսին. յուրաքանչյուր վագներյան հերոս «հնչում է» յուրովի:

Օ. Ռոդենը չի դնում իր արվեստը մարդու ոտքերի ու մատերիայի առաջ, այլ մարդուն եւ նյութը ենթարկում է իր արվեստի նպատակներին` քանդակագործությանը: Նա փնտրում է մարդու միջոցով շարժումը, դիրքը, համահնչունությունը գծերով եւ ձեւերով արտահայտելու կերպը: Օրգանական ֆորման նրա համար միայն հարմար առիթ է պլաստիկ ֆորմա ստեղծելու համար: Նյութականը ծառայում է վերացականին:

Այդ լուսածագի բանբերներից հետո դանդաղ, բայց անշեղ, հստակորեն շրջադարձ է կատարվում, որն այժմ ամենքին տեսանելի է ողջ հոգեւոր մթնոլորտում: Վերածնվում է հետաքրքրությունն ընդհանրապես վերացականի հանդեպ, ինչպես սպիրիտուալ շարժման մակերեսային ձեւով, այնպես էլ օկուլտիզմի, սպիրիտուալիզմի, մոնիզմի, «նոր քրիստոնեության», թեոսոֆիայի տեսքով, առ կրոնը միտված ամենալայն իմաստով: Օրըստօրե, ժամառժամ աճում են խմբերը, ընկերությունները, ամսագրերը, դասախոսությունները, համագումարները, որոնք նվիրված են վերացական հարցերի: Հարկ է կարծել, որ ռուս ընթերցողների մեծամասնությունը գոնե ծանոթ է Պանկրատովի «Աստծուն փնտրողները» գրքին, որտեղ, թեպետ ոչ սպառիչ, բայց հիանալիորեն արտահայտվել են մեր օրերի ռուս կրոնական որոնումները բոլոր միջավայրներում` ուսանողականով վերջացրած:

Վերջապես, ինքը՝ գիտությունը իր ամենադրական բնագավառներում` ֆիզիկայում, քիմիայում, հասնում է շեմին, որի վրա գրված է Մեծ Հարցը` արդյո՞ք կա մատերիա:

Հոգեւոր մթնոլորտը համանման է ֆիզիկականին: Ինչպես ֆիզիկականը, այն հագենում է որոշակի տարրերով, որոնց հոգեւոր շնչառումը ստեղծում է հոգեւորի միսն ու արյունը, «լարում է» հոգին եւ հոգիները, որ առավել մեծ զանգվածներով ձգտում են մի նպատակի` մեկ ուղիով: Այդ մեր այժմյան ուղին ոգու ուղին է: Իսկ մեր նպատակը հոգու նրբացումն ու նրա աճն է:

Իսկ հոգին, ինչպես եւ մարմինը, աճում է վարժանքից: Այն աճում է, ինչպես եւ մարմինը` շարժումից: Շարժումը կյանք է: Կյանքը` շարժում:

Ահա այստեղ էլ դրսեւորվում է արվեստի նշանակությունը, իմաստը եւ նպատակը: Ողջ բնությունը, ողջ աշխարհն անդադար ազդում են հոգու վրա: Այդպես են աճում առանձին մարդիկ եւ ժողովուրդները: Ոչ մի երեւույթ մարդու կողքով անհետ չի անցնում, այլ դիպչում է նրա հոգու լարերին: Լարերն այդ հնչում են թրթռումներով, ինչպես գործիքի լարերը: Եվ ինչպես գործիքն առավել նրբանում եւ կատարելագործվում է, որքան որ տատանման մեջ է դրվում, ու լարերը նրա թրթռում են («նվագված ջութակը»), այդպես էլ եւ հոգին: Սակայն պատահական հնչյուններով, բծերով, գծերով արտահայտվող բնության երեւույթները (ամեն ինչ աշխարհում հնչում է թե տոնայնությամբ, թե գույնով, թե գծով), անկանոն, խառնիխուռն, անպլանաչափ արձագանքվում են մարդու մեջ: Այդ երեւույթները նման են բառերի հավաքածուին լեքսիկոնում: Հրամայաբար ուժ է պետք, որ կարգի է բերում այդ պատահական համաշխարհային հնչյունները առ պլանաչափ համակցություններ, հենց պլանաչափ ազդեցության համար հոգիների վրա: Այդ ուժն` արվեստն է` տարաբնույթ տարրերի պլանաչափ զուգակցումը, այսինքն՝ դրանց համակցումը հնարավորինս առավել համապատասխան տվյալ նպատակին, որն է գեղեցկությունը:

Ամեն մի մեծ դարաշրջան ունի իր նպատակը: Եվ այդ իսկ պատճառով ամեն մի մեծ դարաշրջան ունի իր արտաքին գեղեցկությունը: Այդ գեղեցկությունը նրա ներաշխարհի մակաբերումն է: Այդ պատճառով, պետք չէ ետ նայել, եւ պետք չէ մեր նոր ծնվող գեղեցկությունն անցյալի հին արշինով չափել, ամենայն նոր գեղեցկություն այն պատճառով է այլանդակ թվում, որ նրանում չկա անցյալի պատկերը` այն այլանդակ է: Այդ իսկ պատճառով միշտ ատում են նրանց, ում վիճակված է փնտրել ու գտնել նոր գեղեցկությունը, «վաղվա» գեղեցկությունը = «երեկվա» այլանդակությանը: Վիեննացի կոմպոզիտոր պրոֆեսոր Շյոնբերգը՝ երաժշտության ռադիկալ բարենորոգիչներից մեկն, իր «Հարմոնիայի տեսությունները» ստեղծագործության մեջ ասում է. «Այն իմաստով երբեք պետք չէ չլինել ժամանակակից, որպեսզի ետ չնայես»: Իսկ ես կհավելեմ, որ պետք է ետ նայել, բայց ոչ թե մեզ՝ նկարիչներիս, եւ ոչ թե ձեզ՝ հասարակությանը, այլ արվեստի պատմաբաններին: Եվ այն էլ լոկ այնժամ, երբ արդեն կգտնվի ու փարթամորեն կաճի մեր դարաշրջանի վերջում (երկար եւ մեծ, քանզի այն Հոգեկանության դարաշրջանն է) նոր ներդաշնակությունը, նոր օրենքը, նոր գեղեցկությունը: Եվ երբ վրա հասնի այդ օրը, որը եւ կլինի մեր դարաշրջանի վերջը, այդժամ պատմությունը կտեսնի, որ մեր այլանդակությունը նոր ներդաշնություն է, եւ, որ այն բնավ էլ բոլոր երբեմնի ներդաշնակությունների ու գեղեցկությունների ժխտումը չէ, այլ նրանց օրգանական, անխախտելի բնական շարունակությունն է: Այդպես, նոր ճյուղը նույն ծառի շարունակությունն է: Իսկ տերեւը` ճյուղի: Որքան էլ առաջին հայացքից (հատկապես՝ անսովոր ու շվարած) հակասական, հակադիր են այդ ասես թե առանձին գեղեցկությունները, նրանք բոլորը միասին` լոկ Մի Գեղեցկություն են: Եվ այդ մի գեղեցկությունը` մի ուղի է: Ուղի առ «իդեալը», «Աստվածայինը»:

Այդ պատճառով էլ արվեստը նուրբ է: Այդ պատճառով էլ այն «չեն հասկանում»: Հասկանալ, այսինքն, իմանալ, ինչ արտաքին միջոցներով են գուցե թե ամենից լավ հասանելի լինում տվյալ եւ բուն ներքինը` արվեստագետի խնդիրն է: Առավել նվազ` քննադատության գործն է: Եվ ամենեւին «հասարակության» գործը չէ: Հասարակության մեջ այնքան հաճախ է լսվում հատկապես որոշ չափով ամաչկոտ ու համեստ հայտարարությունը. «Ես արվեստից ոչինչ չեմ հասկանում»: Կարծես թե, երբ ինձ որեւէ կերակրատեսակ են մատուցում, ես էլ պետք է դրանից ամաչելով հրաժարվեմ եւ երկչոտաբար ասեմ. «Բայց ես խոհարարությունից ոչինչ չեմ հասկանում»: Այդտեղ, եթե չես ուզում քաղցած մնալ, ոչ թե հասկանալ է պետք, այլ բերանը բացել եւ ուտել: Արվեստը հոգեւոր հացն է: Այն պիտի «հասկանա» նրա խոհարարը` արվեստագետը: Իսկ «հրավիրյալները» պետք է նրա առաջ բացեն իրենց հոգին եւ ներկլանեն: «Օ՜հ, Աստծու սիրույն, միայն թե մի հասկացեք»` ահա ճիչը, որին հոժարակամ կմիավորի իր ձայնը յուրաքանչյուր ճշմարիտ նկարիչ, գրող, կոմպոզիտոր:

Ճշմարիտ արվեստն, այսպես թե այնպես, անպատճառ ներգործում է հոգու վրա: Հոգին թրթռում եւ «աճում է»: Ահա արվեստագետի միակ նպատակը, անկախ այն բանից, թե ինքը բացեիբաց գիտակցում է, թե ոչ:

Գեղանկարչությունը որպես այդպիսին, այսինքն՝ որպես «մաքուր գեղանկարչություն» ներազդում է հոգու վրա իր բուն միջոցներով` ներկով (գույնով), ձեւով, այսինքն՝ հարթությունների եւ գծերի դասավորությամբ, նրանց փոխհարաբերությամբ (շարժմամբ): Առարկան (ռեալ` մարդը, ծառը, ամպը) ասես միայն իրական կողմնակի համ, հնչյուն, բույր լինի կոմպոզիցիայում: Եվ այդ պատճառով կարիք չկա, որպեսզի այդ առարկան (իրական) ճշգրտորեն վերարտադրվի: Ընդհակառակը, նրա անճշգրտությունը միայն ուժգնացնում է զուտ գեղանկարչական կոմպոզիցիան: Պատեհաժամ (կամ ճշմարտապես ժամանակակից) արվեստի ստեղծագործությունը, ինչպես արդեն ասել եմ, անշուշտ արտահայտում է իր դարաշրջանը: Իսկ մեր դարաշրջանը նյութի եւ ոգու ողբերգական բախման ժամանակն է, զուտ նյութական հայացքների անկման, սարսափելի դատարկության եւ անելանելիության ժամանակը` այնչափ շատերի համար՝ վիթխարի հարցերի ժամանակը, եւ շատ քչերի համար՝ առ Ճշմարտությունը ուղու կանխազգացումը, կանխադիտումը: Ինչպես էլ որ լինի, ամեն բան, ըստ երեւույթին, հավերժորեն այդպես մնացել է` ամուր, ինչում որ ասես ապրել է հավերժ-ճշմարիտ գիտելիքը, հանկարծ հայտնվեց սեղմված եւ ճնշված, անողոք եւ փրկարար «այդպե՞ս է արդյոքից»: Արդեն Նիցշեի հանճարավոր ձեռքից կամա թե ակամա սկսվեց «արժեքների վերագնահատումը»: Եվ ինչ որ ամուր կեցած էր` տեղաշարժվեց: Հոգու մեջ այդպես մեծ երկրաշարժ էր տեղի ունենում: Եվ ահա այդ ողբերգականությունը եւ այդ տեղաշարժը, այդ նյութականի անկայունությունն ու փափկությունը պայծառ արտացոլվում է արվեստում` անճշգրտությամբ եւ աններդաշնությամբ: Եվ այդ տեսանկյունից էլ նկարներին նայելիս, դարձյալ հարկ է չհասկանալ եւ չիմանալ, այլ միայն եւ բացառապես բաց հոգով զգալ: Արվեստը ոչ թե ուղեղի կենդանի պատկերն է, այլ միայն եւ բացառապես` զգացմունքի: Ով զգալ չգիտե, նրա համար արվեստը խավար ու համր է: Սակայն միայն նրանում մարդ փրկություն կգտնի: Նա նրան կպարգեւի թե քաղց եւ թե սնունդ: Սրբապղծություն չեն լինի այս չափազանց, չափազանց սխեմատիկ տողերը, եւ ակամա` լոկ հպանցիկ շոշափած մեծ թեմաներն ավարտելն այս խոսքերով` ականջ ունեցողը կլսի:

Եվ… վիշտն էլ սիրտ ունի:

Մյունհեն, 1911թ., հունվար

թարգմանություն ռուսերենից