– Պարոն Հարությունյան, Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի՝ քաղաքականություն վերադառնալու եւ նախագահական ընտրություններին մասնակցելու հայտարարությունից հետո կարծես թե ընտրապայքարը կենտրոնացավ առաջին նախագահի եւ ՀՀ վարչապետ Սերժ Սարգսյանի միջեւ: Եվ նախագահի թեկնածուների այս բազմության մեջ կարծես որեւէ մեկը դեռեւս երկրորդ թեկնածու դառնալու շանսեր չունի:
– Կարծեմ մեկ-երկու շաբաթից մենք կկարողանանք ձեր հարցադրմանն ավելի հստակ մոտենալ, թե արդյո՞ք պայքարը մեկ-երկուսի միջեւ է: Ես, այդուհանդերձ, հակված եմ, որ մենք իրականում կտեսնենք մի քանի ֆավորիտներ: Դրանց մեջ կլինի՞ Տեր-Պետրոսյանը, կարծում եմ, կլինի: Բայց ես չեմ կարծում, թե կլինեն միայն իրենք երկուսով: Օրինակ, Արթուր Բաղդասարյանն ունի բավականին ծանրակշիռ ընտրազանգված: Մեր դուրը գալիս է, թե ոչ, դա իրողություն է: Բայց այսօր քաղաքական ամենաակտիվ մրցապայքար ունեն Սերժը եւ Լեւոնը: Մնացածը կարծես թե սպասում են: Բացի այդ, բեւեռ ասելով՝ մենք բոլորս փորձում ենք նրանց հակադրել: Կարծես թե մեկը մյուսի անտիպոդն է: Իրականում ես արդեն առիթ եմ ունեցել ասելու, որ մենք չենք ունեցել երկու տարբեր Հայաստաններ՝ մինչեւ 1998 թվականը եւ 98-ից հետո: Նույնիսկ այն բացասական դրսեւորումները, որոնք մաշեցնում են մեր առօրյան, մեզ ուղեկցել են 90-ական թվականներից: Դրա համար ես չէի փորձի հակադրել: Այդ երկու իշխանությունները մեկը մեկին շարունակել են՝ պակաս կամ առավել կատարելով իրենց առջեւ դրված հիմնական խնդիրները:
– Դուք Լ.Տեր-Պետրոսյանի իշխանության օրոք եղել եք վարչապետ, իսկ Ռ. Քոչարյանի ժամանակ՝ ԱԺ նախագահ: Համամի՞տ եք Ռ. Քոչարյանի այն կարծիքին, թե ինքը ժառանգել է քայքայված տնտեսություն: Նախկին իշխանությունները, այդ թվում՝ եւ դուք, տնտեսությունը քայքայել, հետո՞ եք տվել Ռ. Քոչարյանին:
– Իրականում խոսքն այլ բանի մասին է: Երբ խոսքը գնում էր սեփականաշնորհման մասին, ես այն քաղաքական գործիչներից եմ, ովքեր դա երբեք սխալ չեն համարել: Ես գտել եմ, որ սեփականաշնորհումը տնտեսական նոր համակարգի ձեւավորման բացառիկ պատասխանատու եւ կարեւոր հանգրվան էր: Այլ հարց էր, թե մենք ինչ խնդիր էինք լուծում: Այդ փուլում սեփականաշնորհման հիմնական նպատակն արդյունավետ ներդրողին կամ տնտեսվարողին գտնելը չէր, որովհետեւ այդպիսիք մեր տնտեսական տարածքում ֆիզիկապես գոյություն չունեին: Խնդիրը զուտ քաղաքական էր՝ շուկայական տնտեսության համար ստեղծել պայմաններ: Հետեւաբար սեփականաշնորհման նպատակը տնտեսական չէր, քաղաքական էր: Եվ սպասել սեփականաշ նորհումից տնտեսական լուրջ հետեւանքներ, հնարավոր չէր: Բայց երբ որ Ռ. Քոչարյանն ասում է՝ քայքայված տնտեսություն, ես կարծում եմ, որ նա նկատի ունի ոչ թե սեփականաշնորհման ծավալները, այլ սեփականաշնորհումից հետո արտադրական հզորությունների հետ կատարվածը: Ի դեպ, ասեմ, որ միանգամայն արդարացված է վաուչերային սեփականաշնորհումը:
– Իսկ ինչո՞ւ եք կարծում, որ Ռ. Քոչարյանը նկատի ուներ Ձեր ասած «թալանված արտադրական հզորությունները»: Համենայնդեպս նա այդպես չի հայտարարել:
– Ես այդպես եմ հասկացել: Մենք տեսանք բազում դեպքեր, որ ձեռնարկությունը հայտնվեց մեկի ձեռքում, ով լավագույն դեպքում մի հատ կողպեք գցեց եւ մեկնեց Ռուսաստան: Բայց որքան արտադրական ձեռնարկություններ ու գոմեր ուղղակի թալանվեցին: Սեփականաշնորհման նկատմամբ հանրության բացասական վերաբերմունքը ձեւավորվեց ոչ թե նրա համար, որ այս կամ այն օբյեկտը հասավ սրան կամ նրան, այլ այն բանից հետո, երբ այդ օբյեկտները չպահպանվեցին եւ հանրային օգտակար գործունեության մեջ չներգրավեցին: Այն ժամանակ նույն ՀՀՇ-ում կային մարդիկ, ովքեր դեմ էին այս մոտեցմանը: Ասում էին՝ եկեք օրենսդրորեն սանկցիաներ դնեինք, որ եթե չեք օգտագործում, ավելի մեծ գույքահարկ վճարեք եւ հողի հարկ վճարեք: Ուստի կանգնեք ընտրության առջեւ՝ այդ հարկերը վճարե՞լ, թե՞ դա օտարել: Միգուցե մի քանի անգամ օտարելուց հետո մենք կգտնեինք արդյունավետ ներդրողին: Այդպիսի հարցադրումներ անում էր «Բարեփոխումներ» պատգամավորական խումբը, որի անդամը եղել եմ ես, նաեւ՝ Թելման Տեր-Պետրոսյանը: Եվ երբ որ Ռ. Քոչարյանն ասում է՝ քայքայված տնտեսություն, նա չէր ասում՝ քայքայված տնտեսական համակարգ, այլ՝ թալանված արտադրական հզորություններ:
– Ձեր կարծիքով՝ սեփականաշնորհումն ինչո՞ւ այդպես եղավ: Նախկին իշխանությունները անփո՞րձ էին նոր տնտեսություն ձեւավորելու համար, թե՞ այլ պատճառներ կային:
– Հատուկ չէր արվում, որ թալանվեր, այդ կարծիքին չեմ: Ես կարծում եմ՝ դա քաղաքական կոնցեպտի արդյունք էր: Ես կարծում եմ, որ այն ժամանակ քաղաքական գործիչների մեծ մասը սեփականաշնորհումը դիտում էին բոլոր խնդիրների լուծման դեղամիջոցը: Մենք ասում էինք՝ գյուղացին հողի ամենալավ գիտակն է, բայց պարզվեց, որ ոչ թե հողը տվեցինք գյուղացուն, այլ գյուղացուն տվեցինք հողին: Պարզվեց, որ գյուղացին նույնիսկ շարքային գիտելիքներ չուներ հողի մասին, եւ մարդիկ իրենց խնայողությունները դրեցին հողի վրա եւ տարրական գիտելիքներ չունենալու պատճառով՝ ձախողվեցին: Հետեւաբար մասնավոր ինստիտուտն ինքնին շատ կարեւոր է, բայց դա չի կարող դառնալ բոլոր խնդիրների լուծման դեղամիջոցը: Մասնավորեցնենք, կանգնենք ղրաղ: Պետության պատասխանատու մասնակցությունը տնտեսության կյանքի ձեւավորմանը 90-ական թվականների քաղաքական իշխանությունները չէին ընդունում: Այդպիսին էր քաղաքական պատկերացումները: Այո, որ անփորձ էինք, դա փաստ էր, գիտելիքների որոշակի պակաս կար:
– Բայց արդյո՞ք ներկա իշխանություններն անցած 10 տարիներին ամեն ինչ արեցին, որ Հայաստանի տնտեսությունը զարգանա, արդյո՞ք նախկիների սխալների վրա սովորեցին եւ ավելի լավ են կառավարում: Չէ՞ որ արդեն Հայաստանում էին միջազգային տարբեր տնտեսական կառույցներ, որոնք համաշխարհային փորձից խորհուրդներ էին տալիս: Բացի այդ, պատերազմ այլեւս չկա:
– Իմ կարծիքով՝ կարելի էր ձեւավորել կորպորատիվ կառավարման ինստիտուտը: Կարելի էր լուծել կուտակային շուկա, արժեթղթերի շուկա ստեղծելու եւ որպես ներդրում ներգրավելու խնդիրը: Այս խնդիրը 1995 թվականից քննարկվել է, բայց ոչ մի կոնկրետ քայլ չի արվել: Այսօր էլ չունենք: Ես չեմ կարծում, թե ներկաների տնտեսական քաղաքականությունն անթերի է եղել: Իհարկե, կարող էին անել: Չունենք ֆինանսական շուկա: Ինչո՞ւ, որովհետեւ չենք կարեւորել:
– Կարելի՞ է ասել, որ ներկա իշխանությունները նախկինների սխալների վրա չսովորելով եւ երկրորդ փուլի բարեփոխումները ժամանակին չանելով՝ իրավունք չունեն նրանց մեղադրել:
– Ես գտնում եմ, որ որեւիցե մեկը մեղադրելու իրավունք չունի: Էական չէ, թե ով է առաջինը քարը նետել, բայց նախկին իշխանությունների մեղադրանքից սկիզբ առավ մեղադրանքների այս շարանը:
– Վերադառնանք մեր խոսակցության սկզբին: Ուզենք թե չուզենք՝ առայժմ հանրությունն այն կարծիքին է, որ ընտրապայքարը ծավալվել է նախկին նախագահի եւ վարչապետի միջեւ: Դուք ճանաչում եք Լ.Տեր-Պետրոսյանին, եւ հրապարակումներից ու ելույթներից հետո նրա նպատակներն արդեն տեսանելի են: Դուք ծանոթ եք նաեւ Սերժ Սարգսյանին եւ նրա մոտեցումներին: Չի բացառվում՝ երկրորդ փուլ դուրս գան այս երկու թեկնածուները, ո՞ւմ կպաշտպանեք:
– Իհարկե, թեկնածուի անհատական հատկանիշները նշանակություն ունեն նախապատվություն տալու համար, բայց մեզ համար կարեւոր են այն ծրագրերը, որոնցով թեկնածուն կներկայանա հանրությանը: Այս առումով այսօր հանրությանը Հանրապետական կուսակցության ծրագրերն ավելի հայտնի են: Կա կառավարության գործունեության ծրագիր, եւ պետք է ենթադրել, որ նախագահի թեկնածուի ծրագիրը կլինի դրա տրամաբանական շարունակությունը: Դրա համար էլ այդ տեսակետից Սերժ Սարգսյանի քաղաքական ապագա ծրագրի մասին որոշ վերաբերմունք արդեն կարելի է ասել: Մնացածների դեպքում էլ որոշ եզրակացություն կարելի է անել ծրագրեր ներկայացնելուց հետո: Ես արտահայտել եմ իմ վերաբերմունքը կառավարության ծրագրի վերաբերյալ, եւ փաստ է, որ որոշ հիմնական հարցերի շուրջ մեր պատկերացումները եւ կառավարության ծրագրի հարցադրումները մեծամասամբ համընկնում են: Եվ բնական է, որ հետագա քաղաքական մոտեցումները կձեւավորվեն նաեւ այս հանգամանքը հաշվի առնելով:
– Նորմա՞լ եք համարում այն, որ այսօր հիշեցնելով «մութ ու ցուրտ տարիները»` դա օգտագործում են նախկին իշխանությունների դեմ սեւ քարոզչություն կազմակերպելու համար:
– Գիտեք, ինչպես որ ճիշտ չէ «Հոկտեմբերի 27»-ը կապել մարդկանց հետ, նույնչափ բարոյական չէ մութ ու ցուրտ տարիները սեւ քարոզչության առարկա դարձնել: Ես եղել եմ մութ ու ցուրտ տարիների վարչապետ:
– Այն տարիներին իշխանությունները կարո՞ղ էին այդ մթից ու ցրտից խուսափել:
– Չէ, չէինք կարող խուսափել: Էլեկտրաէներգիայի հողանցումը եւ նման մեղադրանքները միայն հիվանդ երեւակայության արդյունք են: Մութ ու ցուրտ տարիները քաղաքական գնահատական է: Քաղաքական գնահատական է ժողովրդի այդ ժամանակվա ապրածի եւ տառապանքի: Այդ տարիներին ցույցեր, մասսայական ընդվզումներ չեն եղել: Այսինքն՝ ժողովուրդը շատ ընկալումով էր վերաբերվում, որ իրավիճակն այդպիսին է: Ժողովրդի մոտ վերաբերմունքի կտրուկ փոփոխություն առաջացավ, երբ նա զգաց, որ ինքն իր զրկանքների ու տառապանքների մեջ մնացել է միայնակ: Երբ նա տեսավ, որ իշխանավորները բոլորովին այլ կյանքով են ապրում: