– Պարոն Հովհաննիսյան, Դուք թե՛ աշխատանքի, թե՛ մասնագիտության բերումով ծանոթ եք այլ երկրների քաղաքական մշակույթին: Ի՞նչ եք կարծում, նախագահական ընտրություններից առաջ Հայաստանում ընթացող քաղաքական գործընթացները որքանո՞վ են համապատասխանում քաղաքակիրթ չափորոշիչներին:
– Նման հեղհեղուկ քաղաքական մթնոլորտը շատ բնորոշ է նորանկախ պետություններին, ուր հասարակության տարբեր խմբեր չեն գիտակցում իրենց սոցիալական հստակ պատկանելությունը եւ չեն սովորել պաշտպանել իրենց շահերը: Նման պայմաններում իշխանության համար պայքարը վարում են իշխանության տված արտոնությունների համար մրցակցող խմբերը, որոնք, բնականաբար, միավորված հասարակության մեջ ներդաշնակություն են ապահովելու՝ յուրաքանչյուրն իր տեսակետի պատկերացման հիման վրա: Հասկանալի է, որ այն խումբը, որը նկարագրված իրավիճակում տիրում է իշխանության, չի կարող ազատ մրցակցություն թույլ տալ: Այն դատապարտված է իր ձեռքի տակ եղած բոլոր հնարավոր միջոցները օգտագործել իր արտոնությունները պահպանելու համար: Հասկանալի է, որ նման դեպքում անտեսվում են օրենքները եւ իշխանությունների պարտավորությունները հասարակության առջեւ: Սրանից մի 25 տարի առաջ արաբական մի երկրում ներկա եմ եղել ընտրություններին: Երկրում կուռ ավտորիտար համակարգ էր, հետեւաբար՝ այդ ծիսակատարությունն ի սկզբանե իմաստազուրկ էր: Ընտրությունը վեր էր ածվել խեղկատակության. մայրաքաղաքից 200 կմ-ի վրա գտնվող մարզկենտրոններից մեկում ընդդիմության ներկայացուցիչներին պարզապես կապել էին ընտրատարածքի կողքին եւ առաջները խոտ էին լցրել:
– Հետաքրքիր էր, որ հայաստանյան իրականությունը կոնկրետ ա՛յդ վերհուշն արթնացրեց:
– Հարցն այն է, որ մեր երկրում քաղաքական համակարգը նույնիսկ ձեւավորված էլ չէ: Այն ձեւավորվում է քաղաքական կուսակցությունների եւ կազմակերպությունների հիման վրա: Սոցիալականացման գործընթացի ավարտին արդեն սկսում են ձեւավորվել ընդհանրական շահերի շուրջ քաղաքական գաղափարներ արտահայտող խմբեր, որոնք պաշտպանում են տվյալ սոցիալական շերտի շահերը: Եվ նման շահերն են, որ ձեւավորում են քաղաքական խմբեր, որոնք կարող են վերաճել կուսակցության: Քանի դեռ մենք հստակ սոցիալական պատկանելության մասին չենք կարող խոսել, քաղաքական համակարգը շարունակելու է մնալ ինչ-որ անձերի շուրջ հավաքված մարդկանց գործողությունների եւ պայքարի դաշտ:
– Սակայն այսօր էլ ունենք գյուղացիներ, որոնք ուզում են իրենց շահերը պաշտպանող օրենքներ, ունենք տարբեր խավեր, որոնք եւս ունեն իրենց ուրույն սոցիալական պատվերը: Ի՞նչն է խանգարում տարբեր հասարակական խմբերի շահերը սպասարկող մարդկանց խմերի ձեւավորմանը: Գուցե այդ խավերի՞ ցածր ինքնագիտակցությունը:
– Անշուշտ: Ես կարող եմ մեջբերել Հեգելի այն խոսքերը, որ անազատ է այն մարդը, որը չունի իր անձի արժանապատվության գնահատումը, որի հետեւանքով էլ ազատ ընտրության մասին խոսելն անիմաստ է:
– Դուք ներկայացնում եք մտավորականությունը, ունեք, Հեգելի բնորոշմամբ, անձի արժանապատվության գնահատման ընկալումը: Ինչպե՞ս եք պատկերացնում կոնկրետ մտավորականության շահերը սպասարկող քաղաքական ուժի ստեղծումը:
– Ինձ թվում է, որ մտավորականն ընդհանրապես պետք է ազատ լինի կուսակցական պատկանելությունից, որովհետեւ ի՞նչ է արտադրում մտավորականը` մտքե՛ր, գաղափարներ, պատկերացումներ եւ ինքն ունի մեծագույն առաքելություն` վերաիմաստավորել, վերագնահատել, կոտրել ձեւավորված կարծրատիպերը: Իր արտադրանքն առաջարկվում է ամբողջ հասարակությանը:
– Սակայն որպես նախագահի թեկնածու առաջադրված մարդիկ, թերեւս, Իսրայել Հակոբկոխյանից բացի, կարող են հավակնել մտավորականի կոչմանը: Եվ նրանք բոլորն էլ կուսակցական պատկանելություն ունեն:
– Ես վերջերս սկսել եմ դժվար հասկանալ` ինչ է նշանակում մտավորական: Հայ մտավորականն, ըստ իս, ունի շատ ինդիվիդուալիստական որակներ, այսինքն` դժվար է միավորվում, զանգվածի մեջ իրեն ազատ չի զգում:
– Ամեն դեպքում, ունե՞ք Ձեր նախապատվելի թեկնածուն եւ ո՞ր հատկանիշներով եք առաջնորդվել` ընտրություն կատարելիս:
– Կարծում եմ, որ այս նախագահական ընտրություններն անցումային են: Երբ այս սերունդն ավարտի իր առաքելությունը, ես կկողմնորոշվեմ, թե երիտասարդներից ում կտամ իմ ձայնը: Իսկ առայժմ ես դեռեւս չեմ լսել ծրագիր, թե ով ինչ է անելու, ինչ մեխանիզմներով եւ ինչ ժամկետներում: Մոնտեսքյոն ասում էր. «Մի՛ ասեք ինձ` ինչ եք անելու, ասեք` ինչպե՛ս եք անելու»: Այս տեսակետից, իմ նախապատվությունը տալու եմ այն թեկնածուին, որը ինձ ցույց կտա, թե ինչպես է ապահովելու ներկայիս արատավոր համակարգի կերպափոխումը: Համատարած կոռուպցիան, կոնֆորմիզմի խրախուսումը, մենաշնորհների առկայությունը եւ մրցակցության բացակայությունը տնտեսության համար սարսափելի վտանգավոր են: Եվ ամենակարեւորը` ինչպես է պատկերացնում Ղարաբաղի հիմնահարցի կարգավորումը:
– Դուք ունե՞ք Ղարաբաղի խնդրի կարգավորման Ձեր տարբերակը:
– Ներկա մոդելով Ղարաբաղի խնդիրը երկարաժամկետ լուծում չունի: Նույնիսկ պատերազմում եթե մեկը մյուսին հաղթում է, առաջացնում է պարտվող կողմի ռեւանշիզմը, եւ սա շղթա է, որը չի ընդհատվում: Վերջնական լուծումը պատմության մեջ ընդամենը երկու մոդել ունի. մեկը, եթե կողմերը ժողովրդավարական են, ընդ որում, եւ՛ կոնֆլիկտի մեջ ընդգրկված, եւ՛ կոնֆլիկտի լուծման մեջ շահագրգռված կողմերը, ապա խնդիրը հնարավոր է լուծել հանրաքվեի միջոցով: Երկրորդ մոդելը կարող է աշխատել կոնֆլիկտի փոխակերպման միջոցով, ինչպես դա արեցին 2-րդ համաշխարհայինից հետո եվրոպացիները, երբ իրենց բաժանող խնդիրները դարձրեցին իրենց միավորող խնդիրներ: Այսինքն` այդ շրջանում չափազանց կարեւոր էր պողպատի եւ ածուխի հարցը, եւ արեւմտաեվրոպական պետությունները պայքարում էին միմյանց հետ` այդ պաշարներին տիրելու համար: Ի՞նչ արեցին: Ստեղծեցին գերպետական մարմին. պետությունները տալիս են իրենց սուվերենության որոշակի մասը, որը թույլ է տալիս գերպետական մարմնին` առանց պետություններից կախման մեջ լինելու, լուծել այդ պաշարների բաշխման խնդիրները: Դրա հիման վրա ստեղծվեց Եվրամիությունը:
– Ղարաբաղի դեպքում ինչպե՞ս եք պատկերացնում խնդրի տրանսֆորմացիան:
– Ասեմ, թեեւ շատերը կկարծեն, թե երազանքների մեջ եմ, բայց գիտեմ, որ 40-ական թվականների վերջին այս գաղափարն արտահայտեց Ժան Մոննեն, դարձյալ թերահավատությամբ ընդունեցին: Կա նոր հարեւանության ծրագիրը: Կան բազմաթիվ կոնֆլիկտներ ունեցող երկրներ, ուր համագործակցության միջոցով շահերի եւ պատասխանատվությունների միասնական գիտակցման շնորհիվ հնարավոր է այդ բոլոր կոնֆլիկտները լուծել: Ի վերջո, ի՞նչ բան է ղարաբաղյան կոնֆլիկտը` դա պատկանելության եւ սահմանների խնդիր է, ինչը խոչընդոտում է այս տարածաշրջանում համաշխարհային գործընթացների տրամաբանությանը. ենթակառուցվածքները դժվար են զարգանում եւ այլն: Պետք է միայն գիտակցել միասնական գոյատեւման կարեւորագույն արժեքը, որը բացասում է ինքնաոչնչացումը, ապա շատ հեշտ կլինի տրանսֆորմացիայի ենթարկել այս կոնֆլիկտները:
– Այնուամենայնիվ, ղարաբաղյան խնդրի կարգավորման ընթացքը կախված է նաեւ նախագահական ընտրությունների արդյունքներից: Ինչպե՞ս եք գնահատում իշխանության եւ ընդդիմության պայքարի որակը:
– Նախ` նախագահական ընտրություններից բոլորովին էլ կախված չէ: Կախված է ժողովուրդների կամքից: Իսկ պայքարի որակն ինչպիսի՞ն պիտի լինի. եթե ընդդիմությունը մուտք չունի հեռուստատեսություն, եթե թերթերի տպաքանակը փոքր է: Որքան ճկուն եւ բազմազան միջոցներ գտնի ընդդիմությունը, հաղթելու հավանականությունը մեծ կլինի:
– Ընդդիմադիր թեկնածուների առատությունը, կարծում եք, թույլ կտա՞, որ հաղթի ընդդիմության որեւէ թեկնածու:
– Մենք դրա փորձն ունենք. նախագահական մի քանի ընտրություններում 10-ի մոտ թեկնածուներ են եղել, որոնց գերիշխող մեծամասնությունը ստացել է 0,001 տոկոս` շնորհիվ իր ընտանիքի անդամների: Ի վերջո, մնում են 2-3 թեկնածուներ, որոնք պայքարելու հնարավորություն են ունենում: Հիշեք 2003 թիվը:
– 2003 թիվը հիշում ենք, սակայն հիշում ենք նաեւ ընտրությունների արդյունքները, որոնք որեւէ ձեւով չարտահայտեցին մեծամասնության նախապատվությունը:
– Կարող եմ ասել մեկ բան. ով էլ ընտրվի, ստիպված է համակարգային փոփոխությունների գնալ, եթե անգամ դա հակասի իր անձնական շահերին: Սակայն կարեւոր է, թե որքան դա կձգձգվի, ինչպես կիրականացվի, ինչ աղավաղումներով: Ուստի ուզում եմ լսել` ով, ինչ, որքան ժամանակում եւ ինչ միջոցներով է իրականացնելու իր ծրագրերը: Դուք կարդացե՞լ եք Հիլարի Քլինթոնի հոդվածը: Հոյակապ հոդված է, ուր մարդը հստակ գրում է` ես այսինչ բանն եմ անելու իմ առաջին 60 օրվա ընթացքում, էս միջոցներով, էս մեխանիզմներով եւ այլն: Նման բան եմ ուզում լսել:
– Կոնկրետությանն առայժմ փոխարինում են անցյալի ու ներկայի համեմատությունները:
– Ես պրագմատիկ մարդ եմ, եւ ինձ ավելի հետաքրքրում է մոտակա ապագան: 98-ից անցել է 10 տարի, տեղի է ունեցել ուժերի կենտրոնացում, խորացվել են եղած խնդիրները, ստեղծվել են նորերը: Մեր հասարակությունը դեռեւս չի կարող այդպիսին անվանվել` այն հիմնականում անազատ, սեփական արժանապատվության գիտակցումից հեռու մարդկանց հասարակություն է, ուր վաճառում են իրենց ձայները, եւ ուր դա պայմանավորված չէ աղքատությամբ. հարուստներն էլ են իրենց ձայները վաճառում` ավելի թանկ: Այս հասարակության մեջ խոսել իրական գիտակցված ընտրություններից՝ դեռեւս անիմաստ է, քանի որ, ի վերջո, այն կամ էմոցիոնալ է, կամ պարտադրված: