Նոյեմբերի 27-28-ը Երեւանում տեղի ունեցավ «Հիշողությունից՝ հիշատակում» միջազգային գիտաժողովը, որը նվիրված էր Ծիծեռնակաբերդի Մեծ եղեռնի զոհերի հուշահամալիրի ստեղծման 40-ամյակին։ 1967 թվականին ավարտվեց հուշարձանի ստեղծումը, հենց այդ թվականից սկսած, յուրաքանչյուր տարի մարդիկ Ծիծեռնակաբերդ են բարձրանում ու հիշում Եղեռնի զոհերին։
Հուշարձանը մեր քաղաքում իր խորհրդանշական տեղը գրավեց նախեւառաջ իր զուսպ, պարզ ու հասկանալի կառույցի շնորհիվ։ Նա տարբերվում է երեւանյան բոլոր կառույցներից ու հուշարձաններից եւ համամարդկային ուղերձ ունի։ Հուշարձանի հեղինակներից մեկը՝ ճարտարապետ Սաշուր Քալաշյանը, պատմեց, որ հուշահամալիրը ստեղծել է 29-ամյա հասակում եւ ցանկացել է առաջին հերթին ազդեցիկ, էմոցիոնալ հուշարձան ստեղծել։ «Եթե հուշարձանի հիմքում թվային ու պատկերային սիմվոլներ դնեինք, չէինք կարողանա նման հնչեղության հուշարձան ստեղծել»,- ասաց նա։ Հուշահամալիր կառուցելու սկզբնական փուլում եղել է նաեւ զանգակատուն կառուցելու նախագիծը, որից, սակայն, հեղինակները հրաժարվել են, քանի որ, ըստ Սաշուր Քալաշյանի՝ զանգը մղձավանջ էր հիշեցնում, եւ զանգը փոխարինվեց հնչյուններով։ «Մենք որոշել էինք օգտագործել ամենաազդեցիկ ու ասոցիատիվ արվեստի տեսակները՝ ճարտարապետությունն ու երաժշտությունը»։ Եվ հիմա երաժշտությունը հուշահամալիրում հնչում է ձայնագրությունների տեսքով։
Եղեռնի հուշարձանը ստեղծվել է ոչ թե ժողովրդի, այլ՝ «վերեւների»՝ Հայաստանի Կոմունիստական կուսակցության ղեկավարների կամքով ու ջանքերով։ Հայաստանի Ազգային արխիվի տնօրեն Ամատունի Վիրաբյանը ներկայացրեց Եղեռնի հուշարձանի ստեղծման նախապատմությունը՝ նկատելով, որ արխիվային փաստաթղթերը հաճախ ոչ մի կապ չեն ունենում մարդկային հիշողության հետ։
Հայկական եկեղեցու զանգերը Եղեռնի զոհերի հիշատակի համար առաջին անգամ ղողանջեցին 1918 թվականին՝ Վրթանես Փափազյանի առաջարկով։ Իսկ երբ «24-ի արարողություն» անվան տակ մարդկային երթեր սկսեցին կազմակերպվել, Եղեռնի թեման Խորհրդային Հայաստանում փակի տակ առնվեց։ Զոհերի հիշատակը հավերժացնող հուշարձանի ստեղծման մասին սկսեցին խոսել միայն Եղեռնի 50-ամյա տարելիցի շեմին։ Հուշարձանի մասին խոսելով, ԽՍՀՀ պետական այրերը ոչ մի անգամ չեն հիշատակել «եղեռն» բառը, խոսվում էր հայ ժողովրդի ընդհանրական վերածննդի հուշարձան ստեղծելու մասին։ Մոսկվայի հետ խորհրդակցելու ժամանակ Խորհրդային Հայաստանի Կոմկուսի ղեկավար Յակով Զորաբյանը երբեք չի ասել «գենոցիդ» բառը, ասվում էր միայն պատերազմի տարիների զոհված հայ նահատակների հուշարձանի մասին։ Ամատունի Վիրաբյանը համոզված է, որ Մոսկվան համաձայնեց հուշարձանի ստեղծումը նախաձեռնել հայկական մեծաթիվ Սփյուռքի շնորհիվ, քանի որ Հունաստանում, ԱՄՆ-ում, Ֆրանսիայում ապրող հայերը հիմնականում տեղական կոմունիստական կուսակցությունների էին հարում, եւ Սովետական Միությունը չէր ուզում համախոհներ կորցնել։
Ուշագրավ է, որ պաշտոնական Մոսկվայի եւ Երեւանի միջեւ նամակագրությունը միայն ռուսերեն լեզվով էր կատարվում, իսկ Եղեռնի հուշարձանի ստեղծման որոշումը 1960-ական թվականների միակ որոշումն էր, որը հայերեն լեզվով է գրվել եւ այդ որոշման մեջ օգտագործվել է «եղեռն» բառը։
Հուշահամալիրի արժեքը սկզբում 250 հազար ռուբլի է եղել, սակայն, ինչպես հաճախ է պատահում, ծախսերն ավելացել են, քանի որ հարկավոր է եղել կարգի բերել միջավայրը, ծառուղիներ ու ճանապարհներ կառուցել։ Շինարարությունը տեւել է երկու տարի եւ արժեցել է 400 հազար ռուբլի։ Երբ կառավարությունը հուշարձանի մակետի մրցույթ է հայտարարել, ռեկորդային՝ 78 նախագծերի հայտ է ստացվել։ Այդ նախագծերն իրենց կոդային անուններն են ունեցել։ Նրանց թվում էին մի քանի «Փյունիկները», «Կարմիր ծաղիկը», իսկ հաղթող ճանաչված նախագիծը, որը վաղուց արդեն Երեւանի անբաժանելի մասն է դարձել, ունեցել է «ԽՍՀՀ դրոշակ» կոդային վերնագիրը։ Որպես առաջարկներ՝ ներկայացված են եղել հուշարձան-խաչքարերը, զանգ-զանգակատները, եղել է նույնիսկ մեկ նախագիծ, ոը պատկերել է Լենինին, որն իր օգնության ձեռքն էր մեկնում հայ ժողովրդին։ Արթուր Թարխանյանի եւ Սաշուր Քալաշյանի «ԽՍՀՀ դրոշակը» մրցույթի եզրափակիչ փուլ չի անցել եւ չորս լավագույնների շարքում չի ընդգրկվել։ Սակայն երկար քննարկումներից հետո որոշում է կայացվել կանգ առնել հենց այդ նախագծի վրա։ Բարեբախտաբար, ոչ ազգային, ոչ էլ գաղափարախոսական կռվանները չեն ազդել այդ որոշման վրա։ Ազգագրագետ Լեւոն Աբրահամյանը նշեց, որ «ազգային արվեստ» ասելով՝ մենք ավելի շուտ արտաքին բաներ ենք ենթադրում։ «Ազգային ստերեոտիպերն են հաճախ գործում։ Դրանք շատ պարզ կարելի է տեսնել մեր քաղաքի Վերնիսաժում, որտեղ վաճառվում են հենց այն գործերը, որոնց սիմվոլիկան հենց այդ արտաքին ազգայինն է։ Շատերն, օրինակ, երբ ասում են, որ սա ազգային է, իսկ սա ազգային չէ, դատում են սուվենիրային մտածողությամբ։ Իսկ Եղեռնի հուշարձանի հեղինակները կարողացել են փայլուն կերպով դուրս գալ այդ նեղ մտածողությունից։ Մեկ ժողովրդի ողբերգությունը կարող են բոլոր ժողովուրդներն էլ հասկանալ, եւ դրանով հայերը չեն կորցնում իրենց հայ լինելը։ Այս հուշարձանն ավելի համամարդկային տեսք ունի, քան այն հուշարձանները, որոնք խաչքարի տեսք ունեն ու սփռված են հայոց աշխարհով մեկ։ Մեր Եղեռնի հուշարձանը, որը զուրկ է ֆիգուրատիվությունից, ոչ թե միայն մարդու տանջանքի գաղափարն է առաջ բերում, այլ՝ ավելի գլոբալ ուղերձ ունի»։
Հուշարձանն իր պարզ ու սլացիկ ֆորմաներով նոր ծեսերի ու սիմվոլների հիմք է դրել։ Ըստ ազգագրագետ Հայություն Մարությանի՝ թաղման ավանդական ծեսը, ծաղկեպսակներ դնելու սովորությունը, հավերժական կրակի գաղափարը, հանգուցյալների շիրիմների մոտ երդումներ ու խոստումներ տալն ապացուցում են, որ հուշն ու ծեսը հուշարձանում միավորվել են։
Գերմանացի պատմագետ Յուրգեն Գիսպերտը նկատեց, որ հուշարձանն ինքն է դրդում իրեն շարունակող իմաստ գտնել, այդ պատճառով էլ Ղարաբաղյան պատերազմի զոհերի հիշատակը հարգելու համար մարդիկ նույնպես Եղեռնի հուշահամալիր են գալիս։
Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտի տնօրեն Հայկ Դեմոյանը համոզված է, որ Եղեռնը մեր ազգի «բրենդը» դարձնելով՝ մենք շատ բան ենք կորցնում։ Մենք հաղթանակած ենք դուրս եկել Եղեռնի մղձավանջից, ու դրա վառ ապացույցն է մեր Եղեռնի հուշարձանը։
Սիմվոլները չեն հնարվում
Մեր ողջ կյանքը սիմվոլների քողի տակ է անցնում։ Պետական, անհատական, ազգագրական խորհրդանիշերը մեր մշտական ուղեկիցներն են։ Կես բառից, կես հայացքից հասկացվող ու վերաիմաստավորվող սիմվոլների շարքն անվերջանալի է։ Սակայն կան սիմվոլներ, որոնք դարերի խորքից են մեզ հասնում ու կապում մեզ մեր հողի, ջրի ու նախնիների երազանքների հետ։ Ազգագրագետ Լեւոն Աբրահամյանի հետ այս կարճ զրույցը սկսվեց ազգի ինքնությունը հաստատող սիվոլներից։
– Շատ հազվադեպ է պատահում, երբ սիմվոլներ են հնարվում։ Սիմվոլի ներգործության ուժը հենց նրանում է, որ այն չի հնարվում։ Որպես ազգրագետի` ինձ միշտ հետաքրքիր են այն սիմվոլները, որոնք մշակույթն է ստեղծել։ Շատ վիզուալ կոմպոզիցիաներ կան, որոնք սիմվոլներ են դառնում։ Այդպիսի սիմվոլներից են «ծաղկող խաչը», որը շատ հստակ երեւում է դեռ նախահայկական կուլտուրաներում։ Հիմա մենք շատ հաճախ փոքր բաների վրա ենք սեւեռվում, օրինակ, տարազի մի մասի, մի նախշի վրա։ Իսկ հայերի ինքնության սիմվոլները շատ ավելի լայն են։ Մենք ուսումնասիրություն ենք արել եւ մի քանի այդպիսի սիմվոլներ ենք առանձնացրել, դրանք են՝ աշխարհը որպես այգի ընկալելը, որի մեջ մտնում է նաեւ դրախտավայրի գաղափարը, սուրբ լեռի գաղափարը, խաչքարը, գիրն ու գիրքը եւ տաճարը։ Այդ բոլոր սիմվոլները համամարդկային են, բայց իրենց զուտ հայկական արտահայտությունը միշտ գտել են մեր մշակույթում։ Գիրն ու գիրքը շատ ավելի վառ են արտահայտված մեր մշակույթում, պատահական չէ, որ մենք «Տառերի պուրակ» ունենք։ Գիրն, իրոք, մեր սիմվոլներից մեկն է, եւ ոչինչ, որ այդ պուրակի ստեղծման մտահղացումը մեր մեծամեծերին է պատկանել, կարեւորը, որ նրանք այդ սիմվոլները չեն հնարել։ Տառը «նստած» է մեր մեջ։
– Մեր հասարակության մեջ սիմվոլները հաճախ որպես սուրբ նշաններ են ընկալում, հաճախ կարելի է լսել՝ սա չի կարելի փոխել, սրան չի կարելի «ձեռք տալ», դրանք ազգային սրբություններ են։
– Ճիշտն ասած, սիմվոլներին որպես սուպերսրբություն վերաբերմունքի մեջ ես լավ բան չեմ տեսնում։ Նույն Արարատը կարող է շատերի համար առանց որեւէ հարցի ու կասկածի՝ որպես հայկական, բիբլիական լեռ ընկալվել, բայց մենք մոռանում ենք լեռի գաղափարի շուրջ կառուցված ավելի հին՝ Արտավազդյան առասպելը, որը բիբլիականի հետ ոչ մի կապ չունի։ Ի՞նչ է դա նշանակում, որ մենք պետք է մի սիմվոլն ընդունենք ու մյուսից հրաժարվե՞նք։ Ընդհանրապես բոլոր սիմվոլները պետք է իրենց տեղը գրավեն, ու առաջ գան, երբ պետք լինի։ Լեռը մեր երեք զինանշաններից երկուսում կա։ Իսկ Արտավազդյան սկիզբը կարելի է նախակովկասյան սկիզբ համարել։
– Ազգին հերոսներ պե՞տք են։
– Ազգն առանց հերոսների ապրել չի կարող։
– Իսկ ինչպիսի՞ հերոսներ են հարկավոր։ Չե Գեւարայի՞ նման։
– Նա շղթայված հերոսների շարքից է։ Իսկ պե՞տք է մեզ այդպիսի հերոս, թե՞ ոչ, սա հասկանալու համար հարկավոր է համեմատել առասպելների ակունքները, հարկավոր է ընդհանուր նախակովկասյան շերտն ուսումնասիրել։ Մենք դա չենք անում, վրացիներն էլ չեն անում, նրանց համար իրենց Ամիրանին դարձել է Պրոմեթեւս։
– Պրոմեթեւսը բոլոր ժամանակների հերո՞ս է։
– Եթե խորը նայենք, կհասկանանք, որ Պրոմեթեւսն այդքան էլ լավ հերոս չէր։ Նա պատժվել էր ոչ թե այն բանի համար, որ մարդկանց կրակ էր տվել, այլ՝ բոլորովին այլ բանի համար։ Պրոմեթեւսը թաքցնում էր Զեւսից, թե ո՞ւմ ձեռքից է նա մահանալու եւ կործանվելու, եւ Զեւսը այդ բանի համար էր նրան շղթայել։ Բայց տեսեք, ինչպես փոխվեց միֆը, եւ Պրոմեթեւսը դարձավ հերոս։ Դարձավ նաեւ մեր գազի, նույնիսկ հեռուստաալիքի խորհրդանիշը։ Այդպես են ստեղծվում սիմվոլները, եւ ես դա ողջունում եմ։ Ինչո՞ւ ոչ, սիվոլները փոխակերպվում են։
Լեւոն Աբրահամյանը պատմեց Սան Ֆրանցիսկոյում տեղադրված Պատերազմում զոհված ամերիկացի զինվորների հուշարձանի մասին, որը խաչի տեսք ուներ եւ տեղադրված էր քաղաքի պետական պուրակներից մեկում։ Այդ հուշարձանի խաչանման տեսքի դեմ բողոքի ալիք բարձրացրեցին ոչ քրիստոնյա ամերիկացիները՝ նշելով, որ կրոնական սիմվոլի օգտագործումը կոռեկտ չէ։ Քաղաքի իշխանությունները որոշեցին ոչ թե ապամոնտաժել, այլ՝ սեփականաշնորհել հուշարձանի տարածքը։ Եվ այդ տարածքը 26 հազար դոլարով գնեց հայ համայնքը, եւ հուշարձանը սահուն կերպով վերաիմաստավորվեց՝ դառնալով Եղեռնի զոհերի հուշարձան։ Ամեն տարի ապրիլի 24-ին հուշարձանը լուսավորվում է։ Այդ փաստը ոչ քրիտոնյաների սրտում առարկություն չառաջացրեց։