2001թ. մարդահամարի տվյալներով, Հայաստանում բնակվել է ընդամենը 97 լեհ: «Պոլոնիա» հասարակական կազմակերպությունում (հ/կ), որն անցած տարի նշել է իր գործունեության տասնամյակը, ներկայումս անդամագրված են մոտ 300 հոգի, որոնցից միայն 67-ն են առաջին սերնդի լեհեր: «Պոլոնիայում» ընդգրկված են ինչպես լեհեր, այնպես էլ հայեր, ազգամիջյան ամուսնությունների հետեւանքով խառն էթնիկ կազմով ընտանիքներում մեծացած կրկնակի էթնիկ ինքնագիտակցությամբ մարդիկ: Հ/կ նախագահ, ՀՀ-ում լեհական համայնքի ղեկավար Ալլա Կուզմինսկայան ասում է, որ լեհերը Հայաստանում հայտնվել են 18-րդ դարի վերջին եւ 19-րդ դարի կեսերին, երբ Լեհաստանը գտնվել է Ցարական Ռուսաստանի տիրապետության տակ, եւ Կովկասը ծառայել է իբրեւ աքսորավայր: «19-րդ դարի կեսերին Եվրոպայում, մասնավորապես՝ Ֆրանսիայում տեղի ունեցած հեղափոխություններից հետո լեհերը նույնպես ձգտել են լինել ազատ, ունենալ իրենց պետականությունը: Հեղափոխական նկրտումներ ունեցողներն ուղարկվել են Կովկաս: Հիմնականում աքսորում էին զինվորականներին, որովհետեւ Լեհաստանն այդ ժամանակ իրավունք չուներ պահել իր բանակը: Լեհերի մի մասը հայտնվել է ՀՀ-ում, մեծ մասը` Վրաստանում: Նրանք ՀՀ-ում հաստատվել են 3 հոսքերով: Առաջինն աքսորվածներն են, երկրորդը` Հայրենական Մեծ պատերազմի տարիներին Սիբիրից եկածները: Իսկ ավելի ուշ` 1970-ականներին հաստատվածներն աշխատանքային միգրանտներ են, որոնք եկել էին աշխատելու ՀՀ-ի գործարաններում: Լեհական համայնքում կան նաեւ 90-ականներին հայերի հետ ամուսնացած լեհուհիներ, որոնք ցուցաբերում են ցայտուն արտահայտված լեհական ինքնություն»,- ասում է «Պոլոնիայի» նախագահը: Ըստ նրա, ՀՀ-ում ներկայումս ապրում են նաեւ 80 եւ ավելի լեհական արմատներ ունեցող երեխաներ, հաշվառված են նաեւ լեհական ծագում ունեցող տարբեր սերնդի ներկայացուցիչներ, այսինքն` խառնամուսնությունների հետնորդներ: «Երբ ես մեկնում եմ արտասահման, իմ ազգության տակ նշում եմ` հայուհի, սակայն ծագմամբ լեհուհի եմ»,- ասում է Ալլա Կուզմինսկայան: ՀՀ-ի լեհերն ապրում են հիմնականում Երեւանում, լեհեր կան Աշտարակում, Գյումրիում, Էջմիածնում, Վանաձորում, Ստեփանավանում, որտեղ գործում է լեհ հայտնի դենդրագործ Լեոնովիչի բացառիկ եղեւնիների դենդրոպարկը: Հենց այնտեղ էլ թաղված է գիտության եւ բնության նվիրյալի աճյունը: Էդմունդ Լեոնովիչը Վրաստանից է տեղափոխվել Հայաստան եւ սիրահարվելով տեղանքի բնությանը` հիմնել է այդ հրաշալի անտառը: Այժմ նրա գործը շարունակում է որդին` Վիտալին, իր հայ կնոջ եւ ընտանիքի հետ: Ստեփանավանի դենդրոպարկում հավաքված են աշխարհի բոլոր անկյուններից բերված տարբեր տեսակի հազվագյուտ ծառեր: Լեհերը մեզ մոտ չունեն կոմպակտ բնակավայր, ինչպիսին, ասենք, ունեն հույները, ասորիները, եզդիներն ու քրդերը: ՀՀ-ում հաստատված լեհական հայտնի ազգերն են Գադաչիկների, Գրոբսկիների ընտանիքները: «Ասել, թե ՀՀ-ում շատ են զտարյուն լեհերը` սխալ է: Շատերը հեռացել են իրենց արմատներից: Հնարավոր է նրանց նախնիներն ասել են իրենց էթնիկ ծագման մասին, բայց խորհրդային տարիներին ոմանք խուսափում էին խոստովանել, որ լեհ են, քանի որ հալածանքի կարող էին ենթարկվել: Նույնիսկ երկկողմանի լեհեր կան, բայց ծնողները վերջիններիս գրանցել են որպես հայ, քանի որ այդ տարիներին լեհերին աքսորում էին Սիբիր: Օրինակ, Յուզեֆ Պախոտսկի անուն-ազգանունում որեւէ հայկական հնչողություն չկա, բայց վերջինիս ազգային պատկանելությունը հայ է: Իսկ Ուկրաինայից եկած լեհերն էլ գրված են ուկրաինացի: Սա այն ամենն է, որ մնացել է մեզ սովետական իշխանություններից»,- նշում է Ա. Կուզմինսկայան: Որպես կանոն՝ ՀՀ-ում ապրող լեհերն ինտելեկտուալ խավի ներկայացուցիչներ են` ուսուցիչներ, երաժիշտներ, ինժեներներ: Այստեղ լեհ գյուղացիական խավ չի ձեւավորվել: «Եթե Հայաստան տեղափոխված լինեին գյուղացիներ, հնարավոր է՝ ձեւավորվեր լեհական ամբողջական գյուղ, որոնք կզբաղվեին հողագործությամբ եւ անասնապահությամբ, սակայն հավաքվել են մտավորականներ, որոնց համար շատ դժվար է այսօր ապրելը: Չունենք նաեւ բիզնեսով զբաղվողներ. առեւտրով զբաղվել չի ստացվում մեզ մոտ, որովհետեւ դրա համար անհրաժեշտ է դրամագլուխ, հովանավորներ»,- նկատում է Ա. Կուզմինսկայան: Ըստ նրա, «Պոլոնիայի» դրական բնութագրիչը նրա անդամների ցանկությունն է՝ վերականգնելու ազգային ավանդույթները, կրոնը, լեզուն: «Մեր հիմնական ձեռքբերումն այն է, որ մեր երեխաները, թոռները, ծոռները հետաքրքրված են սովորելու լեզուն, նույնիսկ հասուն տարիքում, իսկ ամենագլխավորը` ունենք հիանալի մանկական երգչախումբ` «Զվյազդիչկան»: Բացի այդ, լեհական կառավարության հրավերով 12 օրով 9-10 հոգի մեկնում են ամառային միջազգային ճամբարներ, որտեղ հավաքվում են աշխարհի բոլոր ծայրերի լեհական ծագում ունեցող երեխաները: Կարելի է ասել, որ մենք պատրաստում ենք սերունդ, որը զգում է իր լեհ լինելը»,- ընդգծում է Ա. Կուզմինսկայան: Համագործակցելով սփյուռքի բազմաթիվ լեհական կազմակերպությունների հետ, Ա. Կուզմինսկայան նկատել է, որ երիտասարդ սերունդն ամբողջությամբ ասիմիլացվում է այն երկրներում, որտեղ հաստատել է հիմնական բնակություն: «Պոլոնիայի» երիտասարդ մասնաճյուղը, որտեղ ընդգրկված են երիտասարդ ասպիրանտներ, երաժիշտները, նույնպես մեկնում են իրենց էթնիկ պատկանելության երկիր` Լեհաստան` լեհերենի ուսուցողական դասընթացների:
Լեհաստանի հայկական համայնքը
Լեհաստանում հայերի բնակվելու ժամանակաշրջանը սկսվում է գրեթե 14-րդ դարից: Հայկական համայնքը կենտրոնացած է Վարշավայում եւ Կրակովում: Չհաշված անլեգալ բնակիչներին, վերջին տվյալներով, Լեհաստանում ապրում են 100.000-ից ավելի հայեր` տարբեր սոցիալական պատկանելության: Կան ինչպես վաճառականներ, այնպես էլ մտավորականներ, որոնք մնայուն հետք են թողել լեհական մշակույթի, գիտության, ինչպես նաեւ՝ սոցիալական ինստիտուտների բնագավառների վրա: Ա. Կուզմինսկայան տեղեկացրեց, որ լեհական կառավարությունն այս տարի տեղի հայկական սփյուռքին` տարբեր միջոցառումների համար, հատկացրել է մի քանի միլիոն զլոտի: Տեղի հայերը բարիդրացիական հարաբերություններ են ստեղծել լեհերի հետ, Վարշավայի բուհերից մեկում ներկայումս ուսուցանվում է հայերեն, որտեղ սովորում են ընդամենը 2-3 ուսանող: Իսկ ՀՀ-ի լեհական համայնքն արդեն 3-րդ տարին լույս է ընծայում «Քանի դեռ ապրում ենք» («Pokimy zyjemy») եռալեզու ամսագիրը: Այս երկար անվանումը Լեհաստանի հիմնից մի հատված է: «Ամսագրի առաջին համարում հոդված ենք տպագրել` «Հայաստան` քրիստոնեական երկիր» վերտառությամբ, քանի որ նույնիսկ Լեհաստանում կարծիք կա, թե հայերը մուսուլմաններ են: Մարդիկ տեղյակ չեն, դրա համար մեր նպատակն էր՝ մանրամասն ծանոթացնել»,- նշում է ամսագրի խմբագիրը: Ա. Կուզմինսկայան տեղեկացրեց նաեւ, որ վերջերս Ազգային գրադարանի նախաձեռնությամբ Ա. Խաչատրյանի անվան տուն-թանգարանում կազմակերպվել էր լեհական մշակույթի շաբաթ, միաժամանակ Խնկո-Ապոր անվան մանկական գրադարանում ցուցադրվել է փոքրիկ բեմադրություն`լեհ գրող, մանկավարժ Յանոշ Կորչակի ստեղծագործությունից: «Հայրենիքի հետ կապը դժվար է, որովհետեւ այն շատ հեռու է: Ինքնաթիռով ճանապարհածախսը թանկ է, իսկ եթե երկաթուղային ճանապարհը գործեր, մեզ համար այն ավելի էժան ու անվտանգ տարբերակ կլիներ»,- նկատում է համայնքի ղեկավարը:
Լեհական ազգային տոները կամ գուշակությունների սիրահար լեհերը
Լեհերը նույնպես կարեւորում են այն բոլոր տոները, որոնք առնչվում են եկեղեցու հետ, դրանք են՝ Սուրբ Ծննդյան տոները, Հարության տոնը` Զատիկը: Լեհերի մեծ մասը կաթոլիկներ են: Նախկինում նույնիսկ այսպիսի արտահայտություն է եղել`«Եթե կաթոլիկ ես, ուրեմն` լեհ ես»: «Պոլոնիայի» անդամ Անահիտ Հակոբյանն ասում է, որ լեհերի ամենասիրած տոները Սուրբ Ծննդյան տոներն են եւ Զատիկը: Կան նաեւ ազգային տոներ, որոնք մեծ սիրով նշում են լեհերը. դա մայիսի 3-ին նշվող Սահմանադրության օրն է (լեհերն իրենց սահմանադրությունն ընդունել են դեռեւս 18-րդ դարում) եւ նոյեմբերի 11-ի Անկախության տոնը: Ինչ վերաբերում է Սուրբ Ծննդյան տոներին, ապա այն ունի կաթոլիկական նրբերանգ, քանի որ նշվում է դեկտեմբերի 24-ի գիշերը: Սակայն, ըստ Ա. Հակոբյանի, տարբերությունը զուտ ամսաթվերն են: «Լեհական ընտանիքներին առանձնահատուկ է կրոնականությունը, օրինակ, բոլոր երեխաները մասնակցում են պատարագին եւ անկասկած անգիր գիտեն բոլոր այն աղոթքները, որ ընթերցվում են ժամերգության ժամանակ: Տարբերությունը հայերի հետ այն է, որ մենք 70 տարիների ընթացքում քրիստոնեական կյանքից հեռացել էինք, իսկ նրանք զգուշորեն այդ ամենը պահպանել են նույնիսկ այն ժամանակ, երբ չեն ունեցել պետականություն: Գրեթե 123 տարի Լեհաստանն ընդգրկված է եղել Ռուսական Կայսրության կազմում, բայց յուրաքանչյուր լեհ կարողացել է պահպանել իր լեզուն, կրոնը»,- պատմում է լեհական համայնքի հայ անդամը: «Պոլոնիայի» անդամները` հայտնաբերելով Թբիլիսյան խճուղու վրա գտնվող փոքրիկ Ս. Գրիգոր Նարեկացի կաթոլիկ ծխական համայնքն ու ծանոթանալով կաթոլիկ քահանա Պետրոս Եսայանի հետ, ով երկար տարիներ բնակվել է Լեհաստանում եւ գերազանց տիրապետում է լեհերենին, համաձայնություն են ձեռք բերել, որպեսզի հիմնական տոների ժամանակ հոգեւորականը լեհերենով պատարագ մատուցի Հայաստանի լեհական գաղթօջախի համար: Անահիտ Հակոբյանի ներկայացմամբ, տոներին լեհերի մոտ միշտ ընդունված է երգել իրենց սիրելի երգերը, որոնք կոչվում են «կոլենդի» (ուկրաինացիների մոտ` «կալյադկի»), եւ նման են օրորոցային մեղմ երգերին: Մի քանի տարի ապրելով Լեհաստանում՝ Ա. Հակոբյանը հավաստում է, որ այնտեղ քրիստոնեական տոներն անցնում են ոչ թե զուտ օրացույցի համաձայն, այլ մարդկանց 80 %-ը լիովին ապրում է այդ տոներով: Զատիկը նույնպես նրանց մոտ վերածվում է ընտանեկան տոնի: Վաղ առավոտյան` ժամը 6-ին, տեղի է ունենում պատարագը, հնչում են եկեղեցական զանգերը, եւ ժողովուրդը մեկ մարդու նման գնում է եկեղեցի: Սուրբ Զատկին ամենահատուկ խմորեղենը «Բաբկան» է` խմորիչով պատրաստված կուլիչին, իսկ «Մազուրեկը» շոկոլոդապատ կուլիչին է: Իսկ ահա Ծննդյան տոներին լեհերը սեղանը զարդարում են 12 կերակրատեսակներով, ինչը խորհրդանշում է 12 առաքյալների թվաքանակը, որոնցից յուրաքանչյուրն ունի իր նշանակությունը: Օրինակ, «Բարշչ չերվոննին», այսինքն` կարմիր բորշչը, որը մատուցվում է թխված փոքրիկ ականջներով ու լցոնված է սնկով, շատ նման է «խինկալուն»:
Պարզվում է՝ լեհերի կիրակնօրյա ճաշկերույթն էլ առանձնահատուկ է. առաջինը մակարոնեղենով մատուցվող արգանակն է (նրանք անվանում են «ռոսուլ»), երկրորդը` տապակած միսն է կամ ծեծած լանգետը, եւ «Սուրովկիները», այսինքն` իբրեւ գարնիր մատուցվող (հայերենում` խավարտ) թարմ բանջարեղենից պատրաստված աղցանները: Երրորդը` քաղցրավենիքն է: Հետաքրքիրն այն է, որ լեհերի մոտ ճաշի ժամանակ բացակայում է հացը, որին փոխարինում են կարտոֆիլն ու մակարոնեղենը: Հացը լեհերի սեղանին լինում է միայն նախաճաշին` «Կանաբկիների»` բուտերբրոդների տեսքով: Այդ փաստը շատ տխրեցրել է Լեհաստանում հյուրընկալված հայերին, որոնք, ինչպես հայտնի է, առանց հացի ոչինչ չեն կարող ճաշակել: Դրա համար Լեհաստան մեկնողներին խորհուրդ է տրվում, իբրեւ հոգեպահուստ, ճաշի համար գրպանում պահել մի քանի կտոր հաց: Տոն օրերին լեհերը պատրաստում են նաեւ մրգային ապուր, որը եփվում է չորացրած մրգերով: Առանձնահատուկ կոմպոտը մատուցվում է մակարոնեղենով: Ողջ կաթոլիկ աշխարհում այս յուրօրինակ, դյուրամարս կերակրացանկն առանձնահատուկ է միայն լեհերին: Հետաքրքիր է նաեւ իմանալ, որ մայիսի 2-ն աշխարհի լեհերի տոնն է: Այդ օրը ողջ լեհական սփյուռքը տոնում է իր օրը: Լեհական տոնացույցին հատուկ են նաեւ Սրբերի անունը կրող տոները (նման ավանդույթ կար նաեւ հույների մոտ): Օրինակ, մեծ ժողովրդականություն վայելող «Անժեկի» օրն առնչվում է Սուրբ Անդրեյի անվան հետ, որը համընկնում է Սուրբ Ծննդյան տոների նախօրեի հետ: Այդ օրը ժողովուրդը զբաղվում է գուշակությամբ` ջրի վրա լցնելով տաքացած մոմե հեղուկ, ջրի մակերեսին հայտնված պատկերներով մարդիկ փորձում են ապագայի համար գուշակություններ անել: Ապագա ամուսնուն «հայտնաբերելու» համար լեհական համայնքի ներկայացուցիչները նաեւ գլխից մազ են պոկում եւ այն մատի վրա փաթաթելով` զուգահեռ արտասանում են այբուբենը: Որ տառի վրա վերջանում է մազի պտույտը, նշանակում է` նրա ամուսնու անունն այդ սկզբնատառն է կրելու: Լեհերը նաեւ այսպիսի գուշակություն ունեն. մաքրում են խնձորի կեղեւը եւ նետում, ստացված պատկերով, որը նմանեցնում են այբուբենի տառերին, կարելի է նորից գուշակել ապագա կյանքի ընկերոջ անվան սկզբնատառը: Իհարկե, այս ամենն ավելի շատ հեթանոսական արարողակարգ է, քան քրիստոնեական: «Դա տարվա վերջին կառնավալային երեկոն է, որի ժամանակ լեհերը սիրում են զվարճանալ: Լեհերի` տոների նկատմամբ ունեցած վերաբերմունքը բնութագրում է նրանց յուրօրինակ արտահայտված հայրենասիրական գաղափարները: Պետականության բացակայության երկար տարիների ընթացքում հենց քրիստոնեական լեցուն կյանքն է պահպանել լեհի ինքնությունը, նրա ազգային տեսակը: Ի տարբերություն հայերի, լեհերը երբեք չեն ձուլվել օտարածին գաղափարներին: Կազմակերպված միջոցառումների ժամանակ նրանք ձգտում են պահպանել մի այնպիսի կարեւոր հատկանիշ, որ կոչվում է լեհականություն»,- ասում է Ա. Հակոբյանը: