«Տէցի կրուգի» հարակից տարածքում, ուր անթիվ կիսաքանդ գործարաններ կան` շինաղբի ու ամայության մեջ մի քանի բնակելի ավերակ շինություններ են նշմարվում: Դրսից միայն շենքերի կաղապարն է երեւում, իսկ ներսում սաստիկ մութ է:
Տեղի բնակիչները Փախստականների հանրակացարանն անվանում են ծերանոց. «Ծերանոց չի, բայց մտե՛ք, էդ մարդկանց վիճակը տեսե՛ք ու կհասկանաք, որ ծերանոցը փառք ա»,- ասում է բնակիչներից մեկը: Քաղաքի այս հատվածը կոչվում է Արցախի 4-րդ նրբանցք, որտեղ մարդիկ ապրում են սոսկալի կենսապայմաններում: Տպավորությունն այնպիսին է, կարծես այս մեկուսացած թաղամասի բնակիչները ֆաշիստական ռեժիմից տուժածներ են: Նրանք բոլորն իրար շատ նման են` հյուծված, սեւացած ու տանջահար դեմքերով: «Ծերանոցի» բնակիչներից` Գրիգորի պապը, կարծես, համակենտրոնացման ճամբարից լինի: Հազիվ է տեղաշարժվում, ձեռքերն ու ոտքերը երեխաների մարմնին հատուկ բարակություն ունեն, իսկ քայլելիս այնպես է օրորվում, որ թվում է` ուր որ է կընկնի: Աչքերում միայն անորոշություն ու շփոթմունք կա: Կարծես մի 100 տարի մարդու հետ չի շփվել, խոսելիս այլայլվում, կմկմում է: Ասում է` «Եկեք, գնանք իմ սենյակ, պայմաններին ծանոթացեք»: Գնում ենք Գրիգորի պապիկի սենյակ, որը գտնվում է հանրակացարանի երկրորդ հարկում: N 10 հանրակացարան ոտք դնելն արդեն ճնշող ու անհասկանալի տհաճ զգացում է առաջացնում, քանի որ ամբողջ սենյակները համարակալված են: Մոտենում ենք N 203 դռանը, որը Գրիգորի պապի հանգրվանն է: Հարցնում եմ` «Ինչո՞ւ են սենյակները համարակալված»: Ուսերը թափ տալով պատասխանում է` «Ի՞նչ իմանամ»: N 203 սենյակը կալանավայրի խցերից քիչ է տարբերվում` նույն գորշությունը, նույն փակված լինելու մթնոլորտն ու սպեցիֆիկ հոտը: Ծերունին արարքների ու ասելիքի մեջ այնքան անվստահ ու թերարժեք է իրեն զգում, որ դժվարանում եմ նրան հարց տալ: Երեխայի պես շնչահեղձ լինելով ու ամաչելով է խոսում: Հավանաբար նկատելով հայացքիս մեջ արտահայտված տարակուսանքը, ծերունին նրբանկատորեն հարցնում է` «Դու էլ ե՞ս նկատողություն անելու»: Հարցնում եմ` «Ի՞նչ նկատողություն»: Ասում է` «Ծնվել եմ Բաքվում, ապրել եմ Բաքվում: Էնքան շատ են նկատողություն անում, որ մարդ վախենում ա մի բան խոսի, վախենում ես, որ ասելիքդ մեկին դուր չի գա: Երբ Բաքվից նոր էի եկել. շատ էին ռեպլիկներ, նկատողություններ անում: Ասում էին` ինչի՞ ես ռուսերեն խոսում, Հայաստանում ես, հայերեն խոսա: Շատ էր լինում, որ հետեւիցս ռեպլիկներ էին անում, ասում էին` թուրք: Բայց մենք Բաքվում ռուսերեն էինք խոսում, ու դժվարանում էի հայերենն օգտագործել: Էնտեղ էլ ասում էին` հայ ես, գնա Հայաստան: Հիմա մի քիչ սովորել եմ, ու հիմա ավելի քիչ են ասում»,- անկեղծանում է «ուրբաթախոսի» տպավորություն թողած Գրիգորի պապը, ով իսկապես նման որակումներից հետո փակվել-մեկուսացել է: Ասում է` առաջ շատ էր վիրավորվում, ամեն ինչ անում էր, որ իրեն նման որակումներ չտային, բայց հիմա աշխատում է շատ չխոսել, աչքի չընկնել, որպեսզի նման խոսքեր չլսի:
78 տարեկան Գրիգորի Ուրումյանցը մոր եւ եղբոր հետ Բաքվից փախել է Հայաստան` թողնելով ամբողջ ունեցվածքը եւ իր հետ բերելով միայն դաժան ու անմարդկային հիշողությունները: Մայրը վերջերս մահացել է, իսկ եղբայրն իրենից վատ վիճակում է: Ասում է` «Մահանում են, բոլորը մահանում են սեմչկի պես ու վախեցնում են: Մահից չեմ վախենում, այլ էսօրվա իմ վիճակից եմ վախենում: Մենակ էս տարվա մեջ էս շենքից 6 հոգի մարդ մահացավ: Չեն կարում ապրեն մարդիկ, սովից մեռնում են ու, երբ տեսնում ես, թե քո նման մարդիկ ո՞նց են մահանում ու ո՞նց են հեռանում` սարսափում ես»: Ապրում են 7500 դրամ «Փարոսի» նպաստով եւ 16.000 դրամ թոշակով: 15 տարի է, ինչ ապրում են քաղաքից մեկուսացած այս որջում, իսկ ձմռանն ընդհանրապես քաղաքի հետ կապն անհասանելի է դառնում: Ասում է` «Ամենածանրը ձմեռն ա, երբ տաք ա լինում` մի կերպ յոլա ենք գնում: Ձմռանը ոչինչ չենք վառում, վերմակներով ենք ջաններս տաքացնում: Ամբողջ ձմեռ տեղաշորի մեջ ենք»: Աղիքային հիվանդ է, բազմիցս հիվանդանոցներում բուժվել է, սակայն ներկայումս չի համարձակվում դիմել բժշկի: «Մի 5 անգամ Էրեբունիում պառկել եմ, ուզեցել են վիրահատել, բայց չեմ թողել: Պահող չունեմ, եթե վիրահատվեմ՝ ո՞վ պիտի ինձ տիրություն անի,- ասում է նա` նեղսրտած անընդհատ կրկնելով նույն բանը,- դրությունը ծանր ա, էլի, շատ ծանր ա: Ոչ թե ապրում ենք, այլ` գոյատեւում ենք: Արդյոք կարելի՞ է այդպես ապրել»: Գրիգորի պապի դեմքը պայծառանում է, երբ սկսում է պատմել Բաքվում ապրած տարիներից: Ֆիզկուլտուրայի ուսուցիչ է եղել, այնուհետեւ որպես մարզիչ է աշխատել եւ մինչեւ հիմա հիշում է իր սաներին: Հիշում է, թե Բաքվի ջարդերի ժամանակ ինչ ծանր ժամանակներում են ապրել, ինչեր են կորցրել, հոգեբանական ինչ ծանր ապրումներ են ունեցել ու հիմա ինչպես են ապրում: Գրիգորի պապիկն ասում է, որ զգում է, թե ինչպես է մահը մոտենում: «Արդեն վախտն ա: Քույրս բանկում 10.000 ռուբլի ուներ, մահացավ, հիմա չեն տալիս, որ գոնե մինչեւ մեռնելս հացի փող անեմ: Ասում են, եթե ինքը մահացել ա` քեզ չի հասնում: Դրությունը ծանր ա, էլի»:
Հարցնում եմ` «Էսքան ժամանակ ինչ-որ մեկը՝ պաշտոնյաներից կամ հասարակ քաղաքացիներից, եկել, ձեզնով հետաքրքրվե՞լ է»: Շատ զարմացած պատասխանում է` «Չէ՛, չէ՛, աղջիկ ջան, ոչ ոք չի եկել, չի հարցրել, թե գոնե ո՞նց ենք: Ոչ մի ուշադրություն, հոգատարություն: Մենակ արտասահմանցիներ են գալիս, մեզնով հետաքրքրվում: Ամերիկացիներ կամ անգլիացիներ գալիս, նայում են, գնում են»: Հարցնում եմ` «Իսկ Հայաստանի քաղաքացինե՞րը…»: «Դե՛,- ասում է,- իրանց թարգմանիչը հայ ա լինում»:
Գրիգորի պապիկը չափազանց լավ եւ գրագետ մարդ է ու հաստատ արժանի է մեր ուշադրությանը, հոգատար վերաբերմունքին: Բաքվում նրան մշտապես ասել են` «Հայ ես, գնա քո Հայաստան»: Հայաստանում, սակայն, 15 տարվա ընթացքում որեւէ մեկը չի հետաքրքրվել նրա որպիսությամբ: Հետաքրքիր է, երբ հանրակրթական դպրոցներում երեխաներին հայրենասիրության դասեր են տալիս՝ երբեւէ մի ուսուցչի մտքով անցե՞լ է երեխաների հետ էքսկուրսիա անցկացնել մեր հայրենիքում ապրող լքված մարդկանց մոտ: Պարզապես նրանց դուռը թակել ու հարցնել` «Ո՞նց ես ապրում»: Թե՞, այնուամենայնիվ, մեզ մոտ հայրենասիրությունը սահմանափակվում է թուրքին չսիրելու հիվանդոտ մղումով:
Գրիգորի պապիկը վախենում է տեղացիների նկատողություններից եւ ասում է, որ փախստական իր հարեւանները «սեմուշկի» պես մահանում են: