2006 թ. ՖԻՖԱ-ի աշխարհի գավաթի եզրափակիչից ԱՄՆ-ի հավաքականի դուրս մնալուց հետո ամերիկյան հասարակությունը անսպասելիորեն սկսեց երկրպագել եւ ցավել փոքրիկ եւ աղքատ Գանայի թիմի համար, որի պատճառով իր երկրի հավաքականը կորցրել էր մրցապայքարը շարունակելու իր հնարավորությունը: Գանան առաջնությունում հաղթելու շատ քիչ շանսեր ուներ, այսինքն` ամերիկացիներն ընտրել էին, ինչպես իրենք են քնքշաբար ասում, իրենց underdog*-ին: Իսկ ահա այդ առաջնությանն ընդհանրապես չմասնակցող հայերը ոգեւորված երկրպագում էին Բրազիլիայի հավաքականին, որը բոլոր ժամանակներում ունեցել է հաղթելու ամենամեծ շանսերը, այսինքն` նոր բառ հորինելով` overdog-ին:
Սպորտի մեջ մարդկային հոգում բնակվող շատ ուրվականներ մարմին են առնում եւ դառնում տեսանելի։ Թեեւ սպորտը որպես զվարճանք է ներկայացվում եւ ընկալվում, այն հագեցած է ողջ հասարակությանը բնորոշ բարոյական ըմբռնումներով, որոնք անհասկանալի կլինեին բարոյական արժեքների համատեքստից դուրս։ Արձագանքման նման հետեւողական տարբերությունը բացատրել կարողանալու համար պետք է դուրս գանք բուն սպորտի սահմաններից եւ քննենք այն ոսպնյակը, որի միջոցով մարզական խաղը դիտարկվում է, ասել է թե՝ այս կամ այն հոգեբանության հիմքում ընկած բարոյականությունը։ Մեր նախնական թեզը ձեւակերպենք հետեւյալ կերպ. թե՛ մարզական, թե՛ հասարակական հարցերում ամերիկացիները կասկածանքով են վերաբերվում ուժին, այնինչ հայերին ուժը թովում է։
Վերցնենք, օրինակ, հասարակության կողմից խոշոր բիզնեսի եւ կազմակերպված հանցավորության տարբեր ընկալումները։ Միացյալ Նահանգներում միջին քաղաքացին իրեն վտանգված է տեսնում առաջինի կողմից, իսկ երկրորդը նրան բնավ հրապուրիչ չի թվում։ Իսկ ահա Հայաստանում տեսեք՝ ինչպես են փողոցում խաղացող երեխաները ձեռքից ցած գցում ֆուտբոլի գնդակը եւ ակնածալի հայացքներով ուղեկցում «Համմեր»-ով անցնող օլիգարխներին ու զանազան ավազակների։ Եթե նույնիսկ պատահի՝ նրանց հուզված շշուկներում վրդովմունքի երանգ նկատեք, շուտով կհամոզվեք, որ վրդովմունքն այդ նախանձից է, ոչ թե ատելությունից։
Բոլոր սովորությունների նման անհատի ուժային հակումները, որոնք արտահայտվում են թույլին կամ հզորին (underdog֊ին կամ overdog֊ին) նախընտրելով, ազդում են նրա ողջ վարքի վրա։ Ամերիկացին ինքնին հասկանալի է համարում, որ եթե որեւէ անծանոթի պատահմամբ հրեց, պետք է շրջվի եւ ներողություն խնդրի, վերջինից ստանալով նույնքան քաղաքավարի արձագանք։ Բայց տես, որ հայըգ եթե հանկարծ մի բան սխալ ասես, մեկ էլ գլուխը կցնցի, արեւի ակնոցը աչքերից ցած կսահեցնի, բերանը կբացի ու սարսափելի կվիրավորի քեզ։ Եվ դու անմիջապես կհասկանաս, որ հայը ուժի բարդույթ ունի։ Նրա կարծիքով՝ եթե ուժ ունես՝ պետք է դրա վրա դողաս ու այն մեծացնես, իսկ եթե ուժ չունես (մեծ մասամբ հենց այսպես էլ կա), միեւնույն է` պետք է ձեւ անես, թե հզոր ես։ Ամերիկացին երբեք չի ցուցադրում ուժը, այնինչ հայը եղածից էլ մեծ է ցույց տալիս այն եւ դրոշի պես ծածանում։
Նշված բանաձեւը գործում է ինչպես փողոցում, այնպես էլ պետական բարձրագույն կառույցներում։ Ավելին` քաղաքականությունը հենց այն ոլորտն է, ուր թույլի եւ ուժեղի, արդարի ու հզորի ըմբռնումներն ամենից վառ դրսեւորումն են ստանում, ուրեմն եւ վերջիններիս վերլուծությունը հենց այս ոլորտի համատեքստում՝ կարող է առավել արդյունավետ լինել։ Եկեք բացենք այս էսսեի դռները ու ներս հրավիրենք որեւէ ազդեցիկ անձնավորության, ասենք՝ գազային մագնատի, որ բազմաթիվ հյուրանոցներ ու խաղատներ ունի, ինչպես նաեւ իր խամաճիկ պատգամավորները։ Եկեք մեծահոգի լինենք եւ նկարագրենք նրան իբրեւ համակրելի արտաքինով, ճարտար լեզվով, քաղաքական խաղի համար լավ պատրաստված մի անձնավորություն։ Ընդունենք, թե նա նախագահական թեկնածու է առաջադրված երկրում ժողովրդականություն վայելող Ազգային ազատական կուսակցությունից։ Ամերիկայում, հենց միայն իր ուժային դիրքի պատճառով, այս թեկնածուն չի ընտրվի։ Հայաստանում ճիշտ հակառակը` նա կլինի ամենաանցողիկ թեկնածուն։
Ամերիկայում, եթե լրատվամիջոցը թեկնածուի հանդեպ լավ է տրամադրված, կպատկերի նրան իր ռանչոյում ոգեւորված աշխատելիս, այնինչ Հայաստանում նույն նկարը կարող է տպագրվել թերթում իբրեւ թեկնածուի հասարակ պահվածքի ապացույց֊մեղադրանք։ Ամերիկյան թեկնածուն պետք է «մատչելի» լինի, հայկականը՝ «անձեռնմխելի»։ Որովհետեւ առաջին ընտրազանգվածը չի վստահում ուժին, իսկ երկրորդը կախարդված է դրանով։
Ինչքան էլ որ իշխանություն ունենա, ոչ մի ամերիկյան նախագահ չի կարող հայտարարել. «Այսօր ես հրահանգեցի մեր զինյալ ուժերին՝ ոչնչացնել Այսինչ կամ Այնինչ Ժողովրդական Հանրապետության հիմնական թիրախները. այդ երկրի առատ նավթը մեծապես կնպաստի Ամերիկայի տնտեսական առողջացմանը»։ Եսասիրական պատերազմը ուղղակի չի կարող «սաղացվել» ամերիկյան ժողովրդի վրա։ Անգամ 2003 թվականի ներխուժումը Իրաք, որ հստակորեն ազգային եւ համաշխարհային անվտանգության հետ էր կապված, կոչվեց «Իրաքի ազատագրության գործողություն»։ Ամերիկյան ժողովրդին հուզել էին Բաղդադի բանտերում պահվող քաղաքական այլախոհների (այսինքն՝ թույլերի) երեխաների նկարները, ոչ թե Ալ Քաիդայի եւ Իրաքի միշտ կասկածահարույց կապը։ Ամերիկյան քաղաքականությունը, անգամ ագրեսիվ արտաքին քաղաքականությունը, վաճառվում եւ գնվում է թույլին պաշտպանելու գաղափարի օգնությամբ, անգամ կարող ենք ասել՝ հիմնված է դրա վրա։
Սակայն ոչ մի միս ու արյունից հայ դեռ այնքան հեղափոխական չէ, որպեսզի պատկերացնի, թե հարեւան երկրում մարդու իրավունքի զանգվածային խախտումներն իրեն պետք է դրդեն անցնել սահմանը։ Նրան չեն հուզում զոհերի արցունքներն ու ծանր աշխատանք կատարողների քրտինքը, անգամ՝ երբ հենց ինքը թե՛ զոհ է, թե՛ ծանր աշխատանք կատարող։ Որովհետեւ իր հոգու խորքում նա սիրահարված է ուժին։
Թույլի եւ ուժեղի քրիստոնեական ըմբռնումները
Այն ժամանակներից, ինչ գոյություն ունի իշխանությունն՝ իբրեւ այդպիսին, գոյություն ունի նաեւ դրան առնչվող պայքարը։ Բոլոր ուղղահայաց հասարակությունները կախյալ են մեծածավալ ու կոշտ օրենքներից։ Երուսաղեմում օրենքների հիմնավորումն Աստծո համաձայնագիրն էր Մովսեսի հետ՝ Հին կտակարանի խիստ կանոնները, այն ոգով թե՝ «(Թող) ամեն ժամանակ սուրբ տեղը չմտնե՝ վարագույրի ներսը տապանակի վերա եղած քավությունի առաջին, որ չմեռնե» (Ղեւտ.,ԺԶ,2)։ Եթե ցանկանում էիր փրկության արժանանալ, ուրեմն պետք է հպատակվեիր Սուրբ օրենքին։ Առաջին դարի Հրեաստանում, ինչպես Հայաստանում, իշխանության ուղղահայաց համակարգն ուղեկցվում էր դրա բնակիչների ուժային բարդույթով։ Իշխանությունը պետք էր խլել, եւ այն ցուցադրել։ Ապա եկավ Նազովրեցի Հիսուսը եւ ասաց. «Քո մեկ այտին խփողին մյուսն էլ մոտեցրու» (Ղուկ.,Զ,29)։ Հրեաստանի ըմբռնումների համաձայն՝ սա նշանակում էր՝ եթե պատվիդ դեմ ոտնձգություն են անում, ինքնակամ հրաժարվիր դրանից։ Եթե ունեցածդ իշխանությունը փորձության է ենթարկվում, հրաժարական տուր։ Եթե քեզ ուժ են ցույց տալիս, քոնը թաքցրու։ Այլ խոսքով՝ underdog եղիր։
Սակայն սրանք ոչ մի դեպքում վախկոտի առաջարկներ չէինգ (վախկոտը առանց գթություն հայցելու դեպի խաչը չի գնա), այլ արվում էին մեկի կողմից, որ մարտահրավեր էր նետում իշխանությանը՝ ուժի ըմբռնումը վերասահմանելու նպատակով։ Իրեն խփողին մյուս այտը մոտեցնել՝ նշանակում էր՝ underdog֊ի վերափոխվել եւ հասարակ մարդկանց շարքերում բարոյական հեղափոխության զարկ տալ։ Դրա ընթացքում շատերի դեմքն էր կապտելու, բայց իշխանության մերկացման միջոցով, Հիսուսը հավատում էր, այն կարող էր սանձահարվել։ Երբ Հիսուսն ասում էր՝ «Քանդեցեք այդ տաճարը, եւ երեք օրվա ընթացքում ես այն կվերականգնեմ» (Հովհ.,Բ,19), նրա խոսքում պարունակվող խռովության կոչը գնահատելու համար հարկ չկա (եւ հնարավոր էլ չէ), որ մենք այդ խոսքը բառացի հասկանանք։ Հիսուսն իր ժամանակի underdog֊ն էր, բայց հեղափոխության եւ հաղթանակի գնացող մի underdog։
Քրիստոնեական հավատը մարգարեական երկար ավանդույթ ունի, որին պատկանող բազմաթիվ անհատներ իշխանության երեսին ճշմարտությունն են ասել՝ առանց իրենք իշխանություն ունենալու։ Դավիթը առաջին մարգարեներից էր, իսկ Հիսուսը վերջին մարգարեն էր։ Ինչպես որ Դավթի պայքարն էր թույլի պայքար ընդդեմ հսկա Գողիաթի, այնպես էլ Հիսուսը ձգտում էր հասնել նրան, որ արդարը հաղթի ուժեղին, ընդ որում, անում էր դա ոչ թե վերացնելով ուժը, այլ վերասահմանելով ուժն այնպես, որ այն ենթարկվի արդարությանը։ Այլապես սուրբ Պողոսի խոսքերը՝ «որովհետեւ երբ տկար եմ, այն ժամանակ եմ զորավոր» (Բ Կորնթ.,ԺԲ,10), իմաստ չէին ունենա։ Պողոսն ուզում էր ասել՝ երբ կարծում եք թույլ եմ, այն ժամանակ եմ ես իրապես հզոր։
Հիսուսին հետեւողներն ազատագրվեցին Աստծո հետ կնքվող նոր համաձայնագրի միջոցով։ Նա եկել էր «օրենքը լրացնելու», կամ պակաս դիվանագիտորեն ասած՝ «օրենքին փոխարինելու»։ Փրկության չափանիշն այլեւս անհատի հարաբերությունը չէր իշխանությանը՝ Օրենքին, Տաճարին, անգամ Հռոմին։ Կարեւորն արդեն անհատի հարաբերությունն էր Աստծուն։ Սրանով իշխանությունը եւ իշխանության հետ՝ բարոյականությունը, իջնում էր դեպի բուն ժողովուրդը։ Հիսուսն այսպիսով եկավ ու այլափոխեց ուժից հոգեբանական կախում ունեցող հասարակությունը. խաչ բարձրացավ ու թողեց իր օրինակը դարերի համար։
Ինչու է Հայաստանը գերադասում հզորներին
Սակայն ավելի հեշտ է խաչը համբուրելը, քան դրա համաձայն ապրելը։ Ազգը, որ հպարտանում է, թե առաջինն է պետականորեն ընդունել քրիստոնեությունը, գերադասում է հեշտ տարբերակը: Այսօրվա Հայաստանի փողոցներում «դիրքային» խաղերը խաղացվում են ճիշտ նույն ձեւով եւ ճիշտ նույն պատճառներով, ինչ որ սրանից 20 դար առաջ՝ Հրեաստանում։ Ուրեմն ի՞նչն է միացնում այս երկու ժողովուրդներին, ինչո՞ւ նրանք, երկուսն էլ թույլ ժողովուրդ լինելով, տարօրինակ ու պարադոքսալ սիրով սիրում են հզորներին։ Այս հարցին պատասխանելուց առաջ եկեք ճշտենք, որ հայերի մասով վիճակը միշտ այսպիսին չի եղել։ Պատմության տարբեր հանգրվաններում հայերը խիզախ, անգամ՝ առաջամարտիկ underdog֊ի կասկածամտություն են դրսեւորել իշխանության հանդեպ:
Այսօրվա Հայաստանը, հակառակ, որ ժողովրդավարության թե՛ պատմական նախադեպերը կան, թե՛ մթնոլորտն է բարենպաստ դրա համար, այնքան է հեռացել բաց պետությունից, որ անիմաստ է թվում ժառանգորդության մասին խոսելը։
Սակայն ի՞նչն է արդյոք փոխվել: Ինչո՞ւ հայ մարդն ինքնորոշվելուց եւ Առաջին Հանրապետությունը ստեղծելուց հետո նորից ընկավ, այն էլ՝ այդպես արագ, իշխանական մեքենայի թրթուրների տակ։ Պատասխանը շատ պարզ է՝ պատճառը Սովետական Միությունն է։ Հզորին պաշտպանելու հայաստանյան հոգեբանությունն առավելապես սովետական ժառանգություն է։ Ավելի կոնկրետ եթե ասելու լինենք՝ իշխանության մասին հայ մարդու ըմբռնումը ձեւավորվել է սովետական իշխանության հանդեպ նրա ունեցած հարաբերության ազդեցությամբ։ Իսկ այդ իշխանությունը նրան կամ ճզմում էր, կամ փրկում։ Ավելի հաճախ, իհարկե, տեղի էր ունենում առաջինը։ Սովետական Միության օրոք մատնության սովորությունը, քաղաքական ճնշումները եւ անկանխատեսելի սպանությունները մարդկանց պահում էին մշտական վախի մեջ՝ իշխանության կրնկի տակ։ Նման կառավարումը խորն ազդեցություն է գործել մարդկանց մտածողության վրա։ Ուժի քաղաքականությունը ձեւափոխել է մարդկային հոգեբանությունը։
Երբ իշխանական կառույցները կտրուկ փոխվում են, միտքը դանդաղորեն է արձագանքում այդ փոփոխությանը։ Սովետական Միությունը խորագույն մի ճեղք է բացել մարդկանց հոգեբանության մեջ, եւ նրանք շարունակում են մի կողմից՝ ծուլորեն կախված մնալ իշխանությունից, մյուս կողմից՝ կրքոտ կերպով ցանկալ այդ իշխանությունը։
Ակնհայտ է, որ կառավարման ուղղահայաց համակարգի դեպքում քաղաքականության եւ արդյունավետության ուժերի կրողը պետությունն է։ Բայց ճիշտ է նաեւ այն, որ նման համակարգերում ազգային խղճի՝ ճիշտն ու սխալը տարբերելու բարոյական մեխանիզմի կրողը նույնպես պետությունն է, ոչ թե անհատները։
Երբ մթնոլորտն այնպիսին է, որ անհատն ազատություն չունի, նա նաեւ սոցիալական պատասխանատվություն չունի։ Որովհետեւ պետությո՛ւնն էր բարոյական որոշումներ ընդունողը, մարդիկ դա չէին անում։ Քանի որ իրենց բարոյականության մասին «հոգ էին տանում», մարդկանց մնում էր առաջնորդվել նախնական բնազդներով։ Սա նշանակում էր՝ վախենալ ուժից։ Սա նաեւ նշանակում էր՝ պաշտել ուժը։ Կարճ ասած՝ սա նշանակում էր՝ բռնել հզորի կողմը։ Հակառակ, որ իր ողջ պրոպագանդան «հասարակ մարդուն» ուղղված «հումանիզմի» քարոզ էր, սովետական համակարգը հնարավորություն չէր տալիս, որ հասարակ մարդը մարդկային լինի։
Հակառակ դեպքում ինչո՞ւ պետք է սովետական իշխանությունը խաչակրաց արշավանք վարեր քրիստոնեության դեմ՝ մի կրոնի, որ ճիշտ իր նման սեր ու եղբայրություն է քարոզում։ Այս հարցի պատասխանը որքան ողբերգական, նույնքան էլ խոսուն է. քրիստոնեական բարոյականությունը բնավ իշխանության վրա չի հենվում, այլ անհատից է սկիզբ առնում, եւ դրանով իսկ այն անհամատեղելի էր սովետական նպատակների հետ։
Ի՞նչ է պետք անել
Հայկական հորիզոնում կան դեմքեր, որ ճարտար կերպով ժողովրդավարական արժեքների անունից են հանդես գալիս։ Սակայն այս դեմքերի մի մասն ինքը կապված է դիրքային եւ ուժային խաղերի մեքենային՝ դրա համար ունենալով ինքնարդարացում։ Այս ընդդիմադիրներն ասում են՝ իրենց իսկ խաղում բռնակալներին հաղթելու համար՝ մենք պետք է խաղանք նրանց իսկ կանոններով։ Իսկ սա Հայաստանում ենթադրում է հակադիր շահերի համատեղում, ֆինանսական կոռուպցիա եւ անգամ` սպանություններ։ Այս համոզման հիմքում երկու մոլորություն է ընկած. նախ՝ թե հնարավոր է մեկին հաղթել իր իսկ խաղում, երկրորդ՝ թե մեկը կարող է պահպանել փտած ուժամետ բարոյական համակարգը, օգտագործել այն իշխանության գալու համար, ապա միայն՝ իշխանության գալուց հետո, վերացնել այդ համակարգը։
Մարտին Լյութեր Կինգը՝ ամերիկացի հեղափոխական, այս առնչությամբ ասել է` «Մեր օգտագործած միջոցները պետք է նույնքան մաքուր լինեն, որքան մեր հետապնդած նպատակները»։ Այլ կերպ ասած, խնդիրը ոչ այնքան խաղի արդյունքն է, որքան դրա կանոնները։ Փոփոխությունը հենց խաղի կանոնների մեջ պետք է կատարվի։ Հեղափոխությունը պետք է տեղի ունենա հայ մարդկանց սրտում ու մտքում։
Հայ ժողովրդի խիղճը ցնցվելու կարիքն ունի։ Պետք է գա իշխանության երեսին ճշմարտությունն ասող մի մարգարե եւ ճշմարտությունը նորից հարգի դարձնի։ Հայ ժողովուրդը կարիքն ունի իր Մարտին Լյութեր Կինգի, որը կխախտի հին կարգը, կանարգվի, ապա իր անարգումը կփոխարկի հարգանքի։ Նա ոչ միայն պետք է մի ողջ ժողովրդի կամ գոնե այդ ժողովրդի մեծ մասին համոզի հրաժեշտ տալ իշխանությունների հանդեպ ստորաքարշ կեցվածքին, այլեւ պետք է նրանց մեջ սպանի ուժի պաշտամունքը։ Նա պետք է ոչ թե ընդամենը քաղաքական առաջնորդ լինի (իրականում նա կարող է այդպիսին չլինել), այլ նաեւ փիլիսոփա, գուցե նաեւ նահատակ։ Նա պետք է ցնցի Հայաստանը՝ նրա քաղաքացիներին համոզելով իրենց ազնիվ նախապատվությունը այսուհետ տալ թույլերին։ Ֆիզիկական հեղափոխությունը Հայաստանում կարող է անհրաժեշտ եւ անխուսափելի լինել։ Սակայն այն պետք է իրագործեն մարդիկ, ովքեր ունեն իշխանությունը վերասահմանելու, այլ ոչ թե պարզապես դրան տիրանալու ցանկություն։ Իսկ սրա համար Հայաստանում պետք է կատարվի բարոյականության եւ հոգեբանության վերափոխում։ Այդ վերափոխումը կարող է էվոլյուցիոն բնույթ կրել, ինչպես 1700֊ականների Ամերիկայում. «Ժամանակն ավելի շատ նորադարձեր է ծնում, քան` փաստարկը»,֊ ասել է Փեյնը։ Այն կարող է նաեւ հեղափոխական լինել, ինչպես 1960֊ականների Ամերիկայում։ «Չափազանց երկար հետաձգված արդարությունը մերժված արդարություն է»,֊ սիրում էր մեջբերել Կինգը։
Հայերի համար, որոնք ցանկանում են արդարության գալուստը տեսնել մոտ ապագայում, մնում է միայն երկրորդ տարբերակը։ Հիսուսի ուսմունքը թղթի վրա ընդունելուց 1700 տարի անց՝ Հայաստանն իրական Քրիստոսի կարիքն ունի։ Եթե նա գա եւ այսօր անցնի Հայաստանի փողոցներով՝ մարդկության ամենահայտնի underdog֊ի վրա պարզապես կարող են թքել։ Նրա հետքերով գնացողը նախ պետք է իր վրա վերցնի այդ թուքը՝ այն մերժելու համար։
Այնտեղ, ուր քաղաքականությունը խեղել է հոգեբանությունը, հենց հոգեբանության փոփոխմամբ է հնարավոր քաղաքականության փոփոխություն։ Քաղաքական հեղափոխություն սարքելը դժվար չէ։ Սակայն որպեսզի հեղափոխումը իմաստալից ու անշրջելի լինի, Երկրորդ Հանրապետության հետ միասին պետք է գերեզման իջնի նաեւ Հայաստանի խորհրդային հոգեբանությունը։ Երրորդ Հանրապետությունը պետք է կյանք վերադարձնի եւ հասունացնի Առաջին Հանրապետության մաքուր մանկանը։
* Underdog նշանակում է մրցություն ենթադրող որեւէ իրավիճակում հաղթանակի քիչ շանսեր ունեցող կողմ։ Իսկ overdog բառը հեղինակն է ստեղծել՝ հակադիր իմաստն արտահայտելու համար։ Հայերեն տարբերակում այս երկու անգլերեն բառերը հիմնականում չեն թարգմանված, իսկ երբեմն, երբ հարմար է եղել, փոխարինված են underdog֊ը՝ «թույլ», իսկ overdog֊ը՝ «ուժեղ» կամ «հզոր» բառերով։