Կարո Եղնուկյանն արդեն քառորդ դարից ավելի` 1980-աններից ունի սեփական բիզնեսը, որը պոպուլյար է դարձել Հայաստանում միայն վերջերս: Նա «թյունինգ» է անում մեքենաները, այսինքն՝ սովորական ավտոմեքենան դարձնում է ավելի մոդայիկ, գերհագեցած եւ ամենակարեւորը` սպորտային: «Մենք գործ ունենք ոչ թե հաճախորդների, այլ կենսակերպի հետ, որ որդեգրել է այս կոչված X սերունդը` երիտասարդությունը: Դրանք բոլոր ազգերից են` սեւամորթներ, ճապոնացիներ, իսպանացիներ, հայեր, ամերիկացիներ»,- ասում է Կարոն, որի ընկերությունն, ի դեպ, կոչվում է «էրեբունի կորպորեյշըն» եւ որը վերջին ցուցահանդեսի առիթով նոր հաճախորդներ ներգրավելու եւ իրենց ծառայություններին տեղեկացնելու համար անվճար բաժանել է նաեւ… չեք հավատագ«Էրեբունի» անունով պահպանակներ` գերզգայուն եւ տարբեր գույների:
Կարոն նման չէր ինձ հանդիպած եւ ոչ մի սփյուռքահայի: Արեւելահայերեն խոսում էր գրեթե առանց ակցենտի: Հետո բացատրեց, թե ինչու:
– Ես Հայաստանից եմ: Ծնողներս Բուլղարիայից են: 1946-ին տեղափոխվել ենք Հայաստան, յոթանասունականներին` ԱՄՆ:
– Իսկ ինչո՞ւ Լոս Անջելես չգնացիք:
– Այդ ժամանակ արդեն Լոս Անջելեսը դարձել էր հայկական գետտո` իր բոլոր բացասական կողմերով: Գետտոյից հեռու մնալու միակ տարբերակը Նյու Յորք գալն էր: Հետո` հայրս Նյու Յորքը շատ էր սիրում: Ինքն իր համար որոշել էր` եթե Հայաստանից հեռանա, ապա միայն ԱՄՆ պետք է մեկնի, Ամերիկայում էլ` միայն Նյու Յորքում ապրի: Հայաստանից դուրս ենք եկել 1973-ին: Մեկ տարի ապրել ենք Բաքվում, մեկ տարի էլ` Բեյրութում:
– Նյու Յորքի ձեր գրասենյակում Պարույր Հայրիկյանին նկատեցի: Պարզվեց` հին բարեկամներ եք: Ինչպե՞ս եք ծանոթացել:
– Կարող եմ ասել, որ մենք ընտանիքով եղել ենք անկախական եւ, անկախական ենք եղել մինչեւ Հայրիկյանին ճանաչելը: Դրա համար Հայրիկյանի հետ նմանություններ կային եւ գաղափարի շուրջ ընկերություն ստեղծվեց: Ընկերացանք իր Ամերիկա գալուց անմիջապես հետո` 1988-ին:
– Ինչո՞վ են տարբերվում նյույորքցիները՝ լոսանջելեսահայերից: Իմ տպավորությամբ՝ ավելի հաջողակ են, ինտեգրված հասարակությանը, ավելի «ամերիկանիզացված»:
– Թվարկածիդ մեջ ճշմարտություն կա, բայց այդքան էլ պարզ չէ պատկերը: Ամերիկանիզացումը լինում է երկու տեսակի` բնական եւ ձեւական. նրանք, ովքեր ձեւանում են ամերիկացի: Այդ ձեւացողները՝ քաղքենիները ավելի շատ են Կալիֆոռնիայում, այստեղ համեմատաբար ավելի քիչ են: Հետո, հայկական գաղութը մի քանի շերտեր ունի` ամերիկահայեր, որոնք այստեղ են ծնվել: Ես խոսում եմ 40-50 տարեկան մարդկանց մասին, որոնց ծնողները եկել են 1920-50-ական թվականներին: Հայաստանցիներն առանձին խումբ են: Միջին արեւելքի հայերը` եգիպտահայերը, սիրիահայերը, իրաքահայերը, լիբանանահայերը` մի խումբ: Պարսկահայերն առանձին մի խումբ են:
– Հիմա ձեզ ո՞ր խմբին եք դասում:
– Ես արեւմտահայերենին էլ հավասարապես տիրապետում եմ, արեւելահայերենին էլ: 80-ականներին մեզ համարում էին լիբանանահայեր` սկսում էին իմ ներկայությամբ հայաստանցիներին քննադատել: Ուշադիր լսում էի, հետո լեզուս փոխում էի, ու սկսում էի արեւելահայերենով խոսել: Վատ էին զգում բնականաբար: Ես ոչ մի խմբին մոտ չեմ: Հեռու եմ մնում հատկապես գետտոյական հայերից: Իսկ ի՞նչ եմ ես ինձ պատկերացնումգ հայրս մի ժամանակ կատակում էր, ասում էր` երբ Թուրքիայում էինք, ասում էին՝ «էրմենի», գնացի Բուլղարիա՝ դարձա «էրմենեց», եկա Հայաստան՝ դարձա «բուլղարահայ Հակոբ», եկա Ամերիկա՝ սկսեցին կոչել «հայաստանցի Հակոբ», հետ գնացի Հայաստան, եղա «ամերիկացի Հակոբ»: Հետեւաբար, ինքս էլ չեմ իմանում ինձ ի՞նչ կարելի է համարել: Ամենամոտն ու հարազատը` ես հայաստանցի եմ:
– Երեւանում բիզնես ունե՞ք:
– Ոչ:
– Փորձե՞լ եք բացել:
– Փորձել եմ, բայց շատ չեմ խորացել: Դրա պատճառն իմ մոտեցումն է` բիզնեսում ինքս անմիջապես մեջը պիտի լինեմ, ձեռքովս ամեն ինչ անցնի, իսկ դա հեռակա կառավարել անկարելի է, մենեջերի միջոցով անելն էլ` նախընտրելի չէ:
– Ձեր կարծիքով՝ Հայաստանում ինչպիսի՞ն է գործարար մթնոլորտը:
– Հայաստանում ստեղծվել է բիզնեսմենների նոր խավ, որոնք իսկապես հասկանում են՝ արեւմտյան հասկացողությամբ բիզնեսը ի՞նչ է նշանակում: Դժբախտաբար, նրանք շատ քիչ թիվ են կազմում: Հիմնականում գործարար են մարդիկ, որոնք, օրինակ, ռեստորանի տեր են, «օբյեկտը» հանձնում են ինչ-որ մեկին, ասում են` ինչ ուզում ես՝ արա, ինձ ամսական հազար դոլար փող տուր: Դա գուցե մաֆիոզիիից մի քայլ առաջ է, բայց բիզնես չէ: Իսկ, օրինակ, ռեստորանային բիզնեսում մարդը դրա մասնագետը պետք է լինի, իմանա՝ որտեղից ի՞նչ առնի, ամբողջ կառուցվածքին տիրապետի, շատ հաճախ տերը ռեստորանի գլխավոր խոհարարն է: Սա է բիզնեսի նկատմամբ իրական մոտեցումը: Իսկ Հայաստանում «գործարարներն» իրենց բիզնեսը տալիս են իրենց հարազատին, ասում են` «ասենք, Հովո ջան, աշխատացրա, ինձ էսքան փող տու»: Հովոն էլ էն մյուսին է վարձում, որ աշխատի: Ու սենց, չաշխատելով, գործից չհասկանալով, գործն առաջ է գնում` զոռբայության հաշվին:
– Հայաստանում ի՞նչ պետք է անել, որ փոփոխություններ լինեն: Ժամանակի ընթացքում կլինի՞: Մի կողմից ինֆորմացիոն եւ տնտեսական բլոկադայի մեջ ենք, մյուս կողմից էլ` բարեփոխումները կոսմետիկ են, զբոսաշրջությունը հիմնականում ի հաշիվ ամռանը ծիրանի սեզոնին հայրենիք այցելող թոշակառու սփյուռքահայերի, իսկ տեղեկատվական տեխնոլոգիաները պարզունակ էլեկտրոնային նամակագրությունից ավելին չեն զարգանում: Էդ դեպքում՝ ի՞նչ անել, որ մրցունակ պետություն կառուցենք: Հրեաներն արեցին, չէ՞:
– Հրեաներն արեցին, այո: Բայց համեմատելը ճիշտ չէ, քանի որ հրեաներն ԱՄՆ-ից տարեկան մի քանի միլիարդ են ստանում, որն արդեն հերիք է, որ իրենց գործը հեշտանա: Բայց մեր դեպքում մեկ խնդիր կա: Ես աշխատասիրությունը երկու տեսակի եմ բաժանում` ստեղծագործական եւ աշխատանքային: Էդ ստեղծագործական աշխատասիրությունն արդեն նկատելիորեն տեսնում ես: Տեսնում ես, որ քաղաքը բարգավաճել է, շինարարական ջիղը, որ կա, բարգավաճում է: Բայց չկա «աշխատանքային» աշխատասիրություն` որ մտնի աշխատանքի առավոտվա 9-ից 5-ն աշխատի:
– Այսինքն, մենք կարող ենք լավ խաչքար ստեղծել, բայց ոչ այն արտադրող ֆաբրիկա:
– Այո, որովհետեւ աշխատող չկա, որովհետեւ աշխատողը որ գալիս է, առաջին հերթին լավ չի վարձատրվում, դրա համար էլ մտածում է՝ ո՞նց գողանա, ոնց ութ ժամը դարձնի հինգ ժամգ
– 70 տարի էդ հոգեբանությամբ են ապրել, ուզում եք՝ միանգամից փոխվի՞գ
– Հենց էդ է, որ միանգամից չի փոխվի: Հարցը նրա մեջ է, որ եթե ստեղծագործական աշխատանքն արդյունք է տալիս, աշխատանքային աշխատասիրությունն էլ պետք է զարգանա: Ընդ որում, խոսքը նաեւ տարրական երեւույթների մասին է: Հասարակ մի բան` ամեն մի հայի բնակարան մտնես` պալատ, բնակարանի մուտքերը` կեղտոտ, որտեղ սիգարետ էլ է գցում, միզում էլ է: Ինչու համար նույն մուտքին չի նայում այնպես, ինչպես իր տանը: Որովհետեւ կառուցվածքն ի սկզբանե սխալ է եղել, որովհետեւ Արեւմուտքում հավաքվում է դրա համար փող եւ էդ ֆոնդի հիման վրա վարձատրվում են մաքրողներըգ Իսկ Հայաստանում էդ կուլտուրան չկա: Մեզ մոտ խորհրդային հասկացողությունը, որ եթե իմս չի, պետական է, չեմ անելու, չեմ խնայելու: Այս վերաբերմունքը պետք է փոխվի, որ մարդը մտածի` մուտքն էլ, փողոցն էլ, երկիրն էլ պետական չէ, իր սեփականն է: Մերն է: Հետո մի այլ կարեւոր երեւույթ կա, որ բացակայում է այսօր մեր հայրենիքում` կամավորականությունը: Ստիպողական կամավորականության մասին չենք խոսում, այն, որ խորհրդային տարիներին պարտադրվում էր կարտոֆիլ հավաքել, այլ՝ իսկական, սեփական նախաձեռնությամբ:
– Ամբողջ մի սերունդ կամավոր գնաց եւ կռվեց Արցախի պատերազմում: Դրանից ավելին ի՞նչ կամավորականության մասին է խոսքը…
– Դրա մասին չէ խոսքը: Դա ազգային ինքնապաշտպանության համար էր: Խոսքն ամենօրյա կամավորականության մասին էգ փողոցում ուրիշի նետած աղբը հավաքելու…
– Պետք է սկզբում պետությունը հոգա այդ փողոցը մաքրելու մասին, իսկ հետո՝ միայն քաղաքացին` այդ մաքրությունը պահպանելու: Նույն մայթի աղբը չի մաքրվում շաբաթներով, այդ դեպքում ինչո՞ւ քաղաքացին պետք է անի այն, ինչ պարտավոր էր անել իշխանությունը:
– Ճիշտ ես: Բայց այստեղ մի ուրիշ բան եմ ուզում ասել: Իշխանությունն ուրիշ բան է, հայրենիքն` ուրիշ: Հայրս ասում էր` Հայաստանը ես սիրում եմ, ես կոմունիստական իշխանության հետ չեմ համակերպվում: Հետեւաբար՝ նույն բանաձեւով պետք է ապրենք: Իշխանությունն էսօր կա, վաղը չկա, բայց հայրենիքը միշտ էլ լինելու է:
– Հայրենիքը սիրելու մասին ասացիք, ինչպե՞ս շահագրգռենք, որ սփյուռքահայերը մասնակցեն Հայաստանի ապագայի շինարարությանն ու «մաքրությանը»:
– Սփյուռքի մասին խոսելիս երեք տարբեր շերտերի հետ գործ ունենք: 10 տոկոս կա, որ միշտ ակտիվ են, ինչ ուզում ես արա, նրանց Հայաստանից չես պոկի: 10 տոկոսն ընդհանրապես Հայաստանի մասին լսել չի ուզում: 80 տոկոսն էլ անորոշ է: Հիմա էդ հատվածին շահագրգռելու կամ գրավելու մասին է խոսքը: Առաջին հերթին՝ երկքաղաքացիությունը` գործընթացը պետք է լինի առանց ավելորդ բյուրոկրատական քաշքշուկների:
Երկքաղաքացիությունից բացի, Սփյուռքին գրավելու համար Հայաստանը պետք է իրենց համար լինի գրավիչ. նրանց մի մասը գալիս է Հայաստան, որպեսզի բացի սեփական բիզնես: Մի խմբին կարելի է գրավել տուրիզմով, երիտասարդներին` հայագիտություն ուսանելու հեռանկարով: Եվ հետո պետք է լինի իշխանության իրական ջանք ու ցանկություն` Սփյուռքին հրավիրելու համար: Դա չի արվում, եւ չի արվում միտումնավոր, որովհետեւ ամբողջ վախը նա էր, որ հես ա արեւմտահայերն ամեն ինչ կառնեն եւ մեզ բան չի մնա: Հիմա արեւմտահայերին մնացել է կամ անպետքականը, կամ ժամանակին որ 100 հազարով գնել են, հիմա ասում են` 15 մլն դոլարով վաճառում ենք: Ընդ որում, 100 հազարն էլ իրա գնով չի առել: Վաուչերով: Կամ էլ` նույն գործարանի համար ասում է՝ մի հինգ միլիոն դոլար տուր` պարտնյոր դարձիր: Մի կողմից՝ հաստոցները վաճառել է, հիմա չորս պատի համար ասում է՝ արի պարտնյոր եղիր, տեխնիկան բեր, ու շուկան էլ գտիր: Եկամուտն էլ հիսուն-հիսուն կկիսվենք: Ձեր կարծիքով՝ արեւմտահայն ապո՞ւշ է: Սփյուռքահայերը միամիտ «ախպարներ» չեն, որոնց կարելի է «գցել»: Մինչեւ այս մոտեցումը չվերանա, իրական ցանկություն չլինի, Սփյուռքի ներկայությունը հայրենիքում լուրջ չի լինի: